 |
| Heilagur Þorlákur biskup og verndardýrlingur íslensku þjóðarinnar |
Á Þorláksmessu á vetri, 23. desember, minnist kirkjan heilags Þorláks biskups Þórhallssonar verndardýrlings íslensku þjóðarinnar, sem andaðist í Skálholti árið 1193. Í fari hans mætast bæn, ábyrgð og djúp samfélagsleg samviska – og arfleifð hans hefur mótað bæði trúarlíf og menningu Íslendinga allt til okkar daga.
Æviágrip
Þorlákur fæddist árið 1133 á Hlíðarenda í Fljótshlíð. Foreldrar hans voru Þórhallur Þorláksson bóndi og Halla Steinadóttir. Hann stundaði fyrst nám í Odda hjá Eyjólfi Sæmundssyni presti, gekk síðan í reglu heilags Ágústínusar og tók snemma vígslur. Síðar nam hann í París og í Lincoln á Englandi og dvaldi erlendis í sex ár. Eftir heimkomuna dvaldi Þorlákur um hríð hjá frændum sínum, varð síðan forstöðumaður kirkjulegrar þjónustu í Kirkjubæ á Síðu um sex ára skeið, áður en hann var kjörinn ábóti í Þykkvabæ í Álftaveri, fyrsta ágústínusarklaustri landsins. Hann var kjörinn biskup í Skálholti á Alþingi árið 1174, var vígður í Niðarósi 1178 og gegndi biskupsembætti allt til dauðadags 23. desember 1193.
Hinn 20. júlí árið 1198 voru bein Þorláks tekin úr jörðu og skrínlögð. Þá lýsti Páll Jónsson biskup því yfir á Alþingi að leyfilegt væri að líta á Þorlák sem helgan mann, og árið eftir var hann formlega viðurkenndur sem slíkur. Með ákvörðun Stjórnardeildar sakramenta og guðsdýrkunar í Páfagarði, samþykktri af Jóhannesi Páli II páfa, var Þorlákur árið 1984 lýstur verndardýrlingur Íslands.
Tilvitnun
„Hann kveið engu mjög nema Alþingi og imbrudögum… Hann söng hvern dag messu, fastaði þá er hann var heima, vakti löngum um nætur og baðst fyrir… Hann lét kalla saman fátæka menn fyrir hinar hæstu hátíðir… þvoði fætur þeirra og gaf hverjum nokkra góða ölmusu.“
Skýring og íhugun
Þegar sagt er að Þorlákur hafi „kviðið engu mjög nema Alþingi og imbrudögum“ er ekki átt við ótta í venjulegum skilningi, heldur djúpa og vakandi ábyrgðartilfinningu. Í báðum tilvikum stóð hann frammi fyrir aðstæðum þar sem orð og ákvarðanir höfðu víðtæk og varanleg áhrif á fólk og samfélag.
Alþingi á 12. öld var ekki aðeins vettvangur laga og réttar, heldur einnig samkomustaður harðra deilna, valdabaráttu og persónulegra hagsmuna. Þar óttaðist Þorlákur að menn „yrðu villur vegar“, að réttlæti og sannleikur myndu víkja fyrir þrýstingi valdsins og mannlegum veikleikum. Kvíði hans snerist ekki um Alþingi sem slíkt, heldur um þá siðferðilegu ábyrgð sem hvílir á þeim sem móta samfélagið með orðum sínum og ákvörðunum.
Imbrudagar voru fornir föstu- og bænadagar kirkjuársins, þriggja daga föstudagar haldnir fjórum sinnum á ári á eftir öskudegi, hvítasunnudegi, krossmessu og Lúsíumessu. Þeir teljast meðal elstu helgisiða kristninnar og tengdust þakkargjörð, iðrun og ölmusugjöfum. Í kaþólskum sið tíðkaðist snemma að halda prest- og djáknavígslur á þessum dögum, svo vígslan færi fram í anda föstu, bænar og ábyrgðar. Þorlákur hefur að líkindum kviðið imbrudögum vegna þeirrar miklu ábyrgðar sem fólst í að vígja menn til þjónustu kirkjunnar, einkum þegar umsækjendur höfðu lagt á sig langa og erfiða ferð en reyndust stundum vanbúnir til köllunar sinnar.
Í báðum tilvikum var kvíði Þorláks ekki sjálfsmiðaður, heldur sprottinn af samvisku leiðtoga sem vissi að rangar ákvarðanir – hvort sem þær voru teknar á Alþingi eða við altarið – gátu haft afleiðingar langt fram yfir augnablikið sjálft. Þótt Alþingi á 12. öld hafi verið ólíkt Alþingi okkar daga í formi og skipulagi, var eðli áskorunarinnar hið sama: þar mætast vald, orð og ábyrgð. Sú áminning hefur ekki misst gildi sitt. Kannski myndu þingstörf ganga betur, nú eins og þá, ef rödd bænar, samvisku og þjónustu fengi sinn verðuga sess í anda heilags Þorláks?
Skata og saltfiskur á Þorláksmessu
Sú venja að borða skötu á Þorláksmessu á vetri á sér djúpar rætur í íslenskri þjóðmenningu, þó hún eigi sér ekki beina kirkjulega heimild. Hún sprettur af samspili kirkjuársins, föstuhefðar og þeirra aðstæðna sem fólk bjó við á Íslandi um aldir. Þorláksmessa, 23. desember, var í kaþólskri hefð hluti af jólaföstu kirkjunnar. Þótt jólafastan væri ekki jafn ströng og langafastan fyrir páska, giltu þó skýrar reglur um að forðast kjöt, en fiskur var leyfður. Því var eðlilegt að fiskmeti væri borðað daginn fyrir aðfangadag, þegar fram undan var hátíðleg máltíð.
Skatan varð víða fastur liður í þessum undirbúningi, einkum á Suðvestur- og Vesturlandi þar sem aðgangur að sjávarfangi var greiður. Hún var lengi talin ómerkilegur fiskur og kæst til geymslu. Einmitt þessi eiginleiki – sterk lykt og bragð – hefur líklega stuðlað að því að skatan varð táknrænn „síðasti einfaldleikinn“ fyrir jólin: máltíð í andstæðu við hátíðarmat næstu daga. Í þjóðlegum skilningi markaði hún skil milli föstu og hátíðar, hins jarðbundna og hins helga.
Á svæðum fjarri sjónum, einkum í innsveitum, þar sem ferskur fiskur var síður aðgengilegur, festist hins vegar sú venja að borða saltfisk á Þorláksmessu. Saltfiskur var mikilvæg verslunarvara og algengasta fiskmeti landsmanna um aldir, enda auðveldur í flutningi og geymslu. Hann gegndi svipuðu hlutverki og skatan við ströndina: var föstumatur, hversdagslegur og hófstilltur, og markaði lok föstunnar áður en jólin gengu í garð.
Þótt hvorki skata né saltfiskur tengist heilögum Þorláki beint í kirkjulegum heimildum, varð Þorláksmessa í þjóðvitund dagur reglufestu, einfaldleika og undirbúnings. Sú mynd fellur vel að frásögnum af Þorláki sjálfum sem manni aga, föstu og samvisku, sem valdi hógværð fram yfir munað og lagði rækt við þjónustu fátækra. Þannig mótaðist þjóðleg hefð þar sem helgidagur kirkjunnar lifði áfram í daglegu lífi fólks, ekki aðeins í bæn og helgisiðum, heldur einnig við matarborðið.
Lærdómur
Í lífi Þorláks helga birtist evangelískt líf í verki. Hann var maður bænar og föstu, ábyrgur í embætti sínu og óttaðist ekki að standa gegn veraldlegu valdi þegar samviskan krafðist þess. Um leið var hann miskunnsamur og hógvær, þjónn hinna fátæku og jaðarsettu. Helgi hans var ekki flótti frá heiminum, heldur trúfesti við sannleikann mitt í samfélaginu.
Áhrif heilags Þorláks á menningu og listir
Helgi Þorláks hefur einnig mótað íslenska menningu. Um hann urðu til kvæði, lesmál og helgisiðir sem bera vitni um lifandi trúarmenningu miðalda. Þar standa hinar svonefndu Þorlákstíðir fremst – tíðasöngur Þorláksmessu, varðveittur í skinnhandriti frá dómkirkjunni í Skálholti. Þorlákstíðir eru á latínu, rímaðar eftir íslenskum bragarháttum og með einraddaðri nótnaskrift. Fræðimenn hafa bent á að bæði texti og lag beri sterk merki íslensks uppruna og séu líklega samin af íslenskum klerkum. Þær eru því einstök heimild um samspil innlendrar skáldskaparhefðar og alþjóðlegrar kirkjutónlistar.
Á síðari tímum hafa Þorlákstíðir fengið nýtt líf þökk sé sönghópnum Voces Thules sem gaf heildarútgáfu þeirra út árið 2006 undir heitinu Officium Sancti Thorlaci, ásamt handriti, textum og fræðilegum skýringum. Fyrsta eintak verksins var sent Benedikt XVI þáverandi páfa, og barst í kjölfarið þakkarbréf frá Páfagarði þar sem útgáfan er sögð athyglisverð „frá sjónarhóli tónlistar, sögu og kirkju“ og flytjendum og aðstandendum hennar óskað blessunar og verndar. Sú viðurkenning undirstrikar að arfleifð Þorláks helga tilheyrir ekki aðeins íslenskri þjóð, heldur allri kirkjunni.
Bæn
Heilagi Þorlákur,
biskup og þjónn fátækra,
kenndu okkur að lifa í ábyrgð og auðmýkt,
að leita sannleikans í bæn
og þjóna með kærleikanum í verki.
Bið þú fyrir landi okkar og þjóð,
að við göngum réttan veg
í trú, réttlæti og miskunn.
Amen.