 |
| Heilagur Híerónýmus, prestur og kirkjufræðari |
Hinn 30. september minnist kirkjan heilags Híerónýmusar, eins helsta fræðimanns fornkirkjunnar. Hann var eldhugi að eðlisfari, en jafnframt maður bænar og íhugunar sem helgaði líf sitt því að þýða og skýra heilaga ritningu. Verk hans hafa mótað kristna hefð alla tíð síðan, og hann er einn þeirra manna sem kirkjan heiðrar sem kirkjufræðara.
Æviágrip
Heilagur Híerónýmus fæddist um árið 347 í borginni Strídon á landamærum Dalmátíu og Pannóníu. Nákvæm staðsetning er óþekkt í dag, en fræðimenn telja að hann hafi verið frá svæði sem nú tilheyrir Slóveníu eða norðurhluta Króatíu. Hann ólst líklega upp í fjöltyngdu umhverfi þar sem heimafólk talaði enn illirísk/dalmatísk mál, en frá barnæsku hans var latína aðalmálið. Það var tungumál menntunar, stjórnsýslu og trúarlegra rita í Rómaveldi, og það varð tungumál hans alla tíð. Hann hlaut góða menntun í Róm, þar sem hann nam bæði rómverskar bókmenntir og heimspeki. Í æsku sinni var hann lífsglaður og fjörmikill, en þegar hann sneri sér til trúarinnar af fullum hug tók hann upp strangan lífsstíl.
Eftir að hafa verið skírður lagði hann stund á einsetulíf í eyðimörkinni í Sýrlandi. Síðar varð hann prestur og starfaði sem ritari páfa í Róm. Þar hóf hann vinnu við að endurskoða latneskar þýðingar Nýja testamentisins, sem hann lauk síðar í Landinu helga.
Árið 386 settist hann að í Betlehem, þar sem hann lifði síðustu 34 ár ævi sinnar. Þar naut hann verulegs stuðnings frá hinni ríku og trúföstu rómversku ekkju Pálu og dætrum hennar. Pála hafði orðið fyrir djúpstæðri trúarvakningu og sneri baki við lífi yfirstéttarinnar í Róm til að helga sig Guði. Hún fylgdi Híerónýmusi austur á bóginn og stofnaði ásamt honum klaustur og gestahús.
Samfélagið í Betlehem var fjölmennt og líflegt: þar voru að minnsta kosti þrjú klaustur, eitt fyrir karla sem hl. Híerónýmus stýrði og tvö fyrir konur sem Pála og síðar dóttir hennar Eustókíum leiddu. Þar að auki var gestahús fyrir pílagríma sem streymdu til helgra staða í Jerúsalem og nágrenni. Í þessum klaustrum störfuðu tugir, jafnvel hundruð einstaklinga – munkar, nunnur, skrifarar og þjónustufólk. Þetta var í raun lítið kristið þorp sem varð miðstöð bænar, ritstarfa og gestaþjónustu. Fjárhagslegur og skipulagslegur styrkur Pálu gerði Híerónýmusi kleift að helga sig fræðistörfum sínum og að ljúka þýðingu Ritningarinnar.
Þannig varð Betlehem miðstöð fræðastarfa, þar sem Híerónýmus starfaði með skrifurum, lærdómsmönnum og vinum sínum, studdur af Pálu og samfélagi hennar. Þar lauk hann latneskri þýðingu sinni á heilagri ritningu sem varð þekkt sem Vulgata, og samdi fjölda skýringarrita og bréfa sem enn eru varðveitt.
Vegna þessa og annarra ritstarfa var Híerónýmus tekinn í hóp hinna fjögurra miklu kirkjufeðra Latnesku kirkjunnar, ásamt heilögum Ambrósíusi, biskupi í Mílanó, heilögum Ágústínusi, biskupi í Hippo, og heilögum Gregoríusi mikla, páfa sem lagði grunninn að tónlistarhefð kirkjunnar. Saman mynda þeir hornstein hinnar vestrænnu kirkjuhefðar.
Híerónýmus lést í Betlehem árið 420 og hefur síðan verið minnst sem læriföður kirkjunnar.
Sögulegt samhengi
Fræðistörf Híerónýmusar í Betlehem áttu sér stað á miklum umbrotatímum í Rómaveldi. Skömmu eftir að hann flutti austur klofnaði heimsveldið endanlega í austur- og vesturhluta, og þegar Róm var rænd árið 410 kom harmur Híerónýmusar fram í bréfum hans. Í vestrinu ríkti ófriður og óstöðugleiki, en í austri, þar sem hann starfaði undir verndarhendi Konstantínópel, naut kirkjan friðar og styrks.
Betlehem var því öruggt athvarf þar sem klaustrin gátu dafnað og fræðistörf Híerónýmusar gengið fyrir sig ótrufluð. Við getum með sanni sagt að Vulgata varð ekki aðeins til fyrir dugnað og elju Híerónýmusar, heldur einnig vegna þess að austrómverska ríkið tryggði honum það skjól sem til þurfti.
Vinna við Vulgötu
Það virðist næstum ótrúlegt að einn maður skyldi geta ráðist í jafn gríðarlegt verk og að þýða alla heilaga ritningu án þeirra hjálpartækja sem við þekkjum í dag, svo sem orðabóka og málfræðirita. En Híerónýmus hafði að baki sér einstaka hæfileika og menntun, og hann naut einnig aðstoðar samtímamanna.
Eins og þegar hefur komið fram má segja að latína hafi verið nánast hans móðurmál og hann hlaut einnig góða menntun í grísku í Róm og síðar í austurvegi. Þannig gat hann lesið bæði Nýja testamentið og Septuagintu, hina grísku þýðingu Gamla testamentisins. Hebreskan var honum erfiðari, en eftir að hann settist að í Palestínu fékk hann kennslu hjá gyðingum, meðal annars lærðum rabbínum, sem gátu kennt honum bæði mál og túlkun textanna. Hann nefnir sjálfur slíkan kennara í bréfum sínum og talar um hann sem „Hebræan læriföður“.
Við þetta bættust eldri latneskar þýðingar, svokallaðar Vetus Latina, sem voru þegar í umferð. Híerónýmus bar saman þessa texta við grísku og hebresku handritin og lagði mikla áherslu á að ná merkingu sem væri sem næst upprunanum. Hann hélt einnig uppi víðtæku bréfasambandi við biskupa og fræðimenn og fékk þannig bæði leiðsögn og gagnrýni á verk sín.
Það er líka ljóst að Híerónýmus fékk aðstoð við sjálfa ritunina. Í klaustrunum í Betlehem störfuðu skrifarar sem afrituðu textana eftir fyrirmælum hans. Þannig var þýðingin í raun ekki aðeins afrek eins einstaklings heldur líka samvinnuverkefni: hann var í forystuhlutverki sem ritstjóri, sem naut aðstoðar bæði handritaritara og sérfróðra í tungumálum.
Þetta sýnir að þýðingin var ekki einangrað einstaklingsverk heldur ritstjórnarverkefni menningarheima: latneskra, grískra og hebreskra. Híerónýmus var þó sá sem hafði kjarkinn og þrautseigjuna til að leiða verkið til lykta, og með því varð hann frumkvöðull í því að snúa aftur „til frumtextans“ – ad fontes – sem síðar varð að leiðarstefni á svo margan hátt í vestrænni menningu.
Híerónýmus í myndlist
Í myndlist hefur Híerónýmus um aldir verið sýndur með ýmsum táknum sem minna á líf hans og verk. Oft situr hann við bók eða skrifborð, sem táknar ást hans á Ritningunni og þýðingarstarfið. Við hlið hans má gjarnan sjá höfuðkúpu, sem þjónar sem memento mori – áminning um dauðann og íhugun einsetumannsins sem lifði með hugann við eilífðina. Í öðrum myndum birtist ljón við hlið hans og vísar það til sögunnar um að hann hafi dregið þyrni úr loppu ljóns, sem síðan fylgdi honum sem tryggur félagi. Þá hefur hann stundum verið sýndur í rauðum skrúða sem minnir á síðari tíma hefð að tengja hann við kardínálaembættið, þó hann hafi sjálfur aldrei gegnt slíkri stöðu. Þessi tákn eiga að sýna hann bæði sem fræðimann og hinn íhugula einsetumann sem lifði með augu sín fest á Kristi.
Tilvitnun
Ein af þekktustu tilvitnunum Híerónýmusar er:
„Að þekkja Ritninguna er að þekkja Krist.“
Í minningabréfi um Pálu ekkju, sem starfaði við hlið hans í Betlehem, skrifaði hann:
„Allt sem hún átti gaf hún fátækum. Hún lét ekki eftir sig gull né silfur, heldur trúararf og dæmi um hógværð og auðmýkt. Hún var móðir klaustursins og leiðtogi meðlima þess með kærleika og þjónustu.“ (Epist. 108)
Lærdómur
Af heilögum Híerónýmusi lærum við að ástin á Guðs orði er ekki aðeins bókleg iðja heldur lífsins brauð. Hann sýnir okkur að kirkjan lifir af Orðinu og að ekkert er mikilvægara en að færa það fólki á tungumáli þess. Fyrir okkur í dag er hann áminning um að leita visku og styrks í ritningunni, hvort sem við lesum hana á íslensku eða öðrum tungum, því þar mætum við Kristi sjálfum.
Bæn
Guð, þú gafst heilögum Híerónýmusi eldmóð og kraft til að skilja og skýra ritningarnar. Veit oss að við fylgjum fordæmi hans, elskum Orð þitt og finnum í því leiðsögn, huggun og styrk á vegi lífsins. Fyrir Drottin vorn Jesú Krist, son þinn, sem lifir og ríkir með þér í einingu heilags anda, einn sannur Guð um aldir alda. Amen.