 |
| Heilagur Jóhannes af Damaskus |
Heilagur Jóhannes af Damaskus er einn af hinum miklu kennurum austurkirkjunnar – munkur, sálmaskáld og guðfræðingur sem beitti ekki vopnum heldur pennanum til að verja hjarta kristinnar trúar: leyndardóm holdtekjunnar.
Æviágrip
Jóhannes fæddist í Damaskus um árið 675 og hét upphaflega Mansur, eftir afa sínum sem þjónað hafði keisaranum Heraklíusi. Eftir landvinninga múslima hélt fjölskylda hans áfram í þjónustu yfirvalda, þótt hún væri kristin. Sumir heimildamenn segja að Jóhannes hafi sjálfur starfað í stjórnkerfi kalífans þar til hann heyrði innri köllun, hljóðlátt en skýrt innri ákall Guðs.
Hann yfirgaf embætti og auðæfi og gekk í klaustrið Mar Saba við Jerúsalem, þar sem hann helgaði líf sitt bæn, föstu, ritun og íhugun. Þar varð hann vitni að vaxandi spennu innan kirkjunnar þegar myndbrjótadeilan hóf að ógna fornum helgimyndahefðum kristninnar.
Myndbrjótadeilan – trúarleg og pólitísk áskorun Býsansríkisins
Myndbrjótadeilan, sem geisaði á 8. og 9. öld, var eitt róttækasta átakamál í sögu kristninnar og markaði djúp spor í trúarhefð Austur-Rómaveldis. Hún spratt af samspili trúarlegra sjónarmiða, pólitískra hagsmuna og menningarlegs þrýstings. Ríkið stóð frammi fyrir sívaxandi veldi Íslam, sem hafnaði öllum trúarlegum myndum, og margir í Býsans litu á náttúruhamfarir og hernaðarleg mistök sem hugsanlega refsingu Guðs. Við þessar aðstæður taldi Leó III keisari tímabært að „hreinsa“ trúna og bannaði helgimyndir árið 726. Þannig hófst deila sem orsakaði deilur á milli biskupa, klerka, munkareglna og almennra trúaðra.
Í miðju deilunnar var grundvallarspurningin: má sýna Krist í mynd? Myndbrjótarnir héldu því fram að mynd af Kristi væri ómöguleg án þess að skaða sannleikann um persónu hans; annaðhvort væri hún ósönn eða guðlast. Þeir sögðu virðingu sem sýnd var myndum vera dulbúna skurðgoðadýrkun. Andstæðingar þeirra héldu fram hinu gagnstæða: að holdtekjan sjálf – að Guð varð maður og tók sér líkama – væri ástæða þess að kristnir menn gætu og ættu að sýna Krist í mynd. Að hafna myndum væri sennilega að hafna þeirri guðlegu ákvörðun að Orðið skyldi verða hold.
Jóhannes af Damaskus var fremstur í flokki þeirra sem vörðu helgimyndir. Hann skrifaði þrjár þekktar ritgerðir um þetta efni og varð með þeim mikilvægur málsvari helgimynda. Hann lagði áherslu á að virðing sem sýnd er mynd beinist ekki að efninu, heldur að þeim sem hún sýnir. Í ritum hans birtist djúp og falleg efnisguðfræði: efnisheimurinn er sköpun Guðs og getur borið dýrð hans. Deilan var jafnframt valdastríð milli keisara og kirkju; keisaraveldið vildi draga úr áhrifum klaustranna, en munkarnir vildu vernda hefðina og sjálfstæði kirkjunnar. Jóhannes lést um árið 750. Helgi Jóhannesar var viðurkennd löngu fyrir tíma formlegs ferlis um slíkt og hann var staðfestur sem kirkjufræðari af Leó páfa XIII árið 1890.
Á Sjöunda alþjóðlega kirkjuþinginu í Níkeu árið 787 sigraði nálgun Jóhannesar. Þar var staðfest að helgimyndir mættu njóta virðingar, en aðeins Guð væri tilbeðinn. Endanlegur friður náðist þó ekki fyrr en árið 843, þegar Theódóra keisaraynja endurreisti virðingu helgimynda og austurkirkjan fagnaði „Sigri réttrar trúar“.
Tilvitnun
„Ég heiðra ekki efnið, heldur þann sem skapaði efnið – hann sem vegna mín varð efni og með efni vann mér hjálpræði.“
Lærdómur
Saga heilags Jóhannesar af Damaskus og myndbrjótadeilunnar minnir okkur á að kristin trú er ekki óáþreifanleg hugmyndafræði, heldur trú á Guð sem opinberaði sig í efnisheiminum. Ef Guð varð maður, þá er efnið ekki hindrun heldur gluggi inn í dýrð hans. Helgimyndir eru því ekki truflun, heldur hjálp til að beina hjarta og huga að þeim sem einn er tilbeðinn.
Bæn
Drottinn Guð,
þú sem gerðist sýnilegur í Kristi,
vektu með okkur trú sem sér dýrð þína í öllu sem þú helgar.
Láttu orð þín verða hold í lífi okkar
og gefðu að við fylgjum fordæmi heilags Jóhannesar
í trúfesti, visku og hugrekki.
Amen.
--
Fyrri útgáfa þessa pistils birtist 4. desember 2024.