 |
| Trúin og skynsemin eru eins og tveir vængir sem mannshugurinn lyftir sér á til hugleiðingar sannleikans. |
Þegar heilagur Jóhannes Páll II páfi gaf út bréfið Fides et Ratio árið 1998 var það um leið ákall og áminning. Hann sá að samtíminn upplifði miklar fræðilegar og tæknilegar framfarir, en að maðurinn væri þó oft ráðvilltur og á barmi merkingarleysis. Í þessu samhengi opnar hann bréfið með einni frægustu setningu sinni: „Trúin og skynsemin eru eins og tveir vængir sem mannshugurinn lyftir sér á til hugleiðingar sannleikans.“ Þessi mynd felur í sér kjarnann í þeim boðskap sem hann vill færa lesandanum: að trú og rök, opinberun og hugsun, séu ekki andstæður heldur samverkandi kraftar sem gera manneskjunni kleift að verða það sem hún er sköpuð til að vera.
Bréfið er sprottið af djúpum skilningi á mannlegri reynslu. Jóhannes Páll II kom úr heimi þar sem bæði nazismi og kommúnismi höfðu reynt að þagga niður sannleikann og gera manninn að hlekk í vélarafli hugmyndafræði. Hann hafði séð með eigin augum hvað gerist þegar sannleikurinn er sviptur virðingu og trúin útilokuð úr samfélaginu: manneskjan visnar, menning deyr og lífið verður varnarleikur í stað gjafar. Sú lífsreynsla gefur bréfinu sérstakan þunga. Hér er ekki skrifað úr fræðilegri fjarlægð, heldur af reynslu sem hefur mætt bæði ótta og von.
Gildi mannsins og þörfin fyrir sannleikann
Viðfangsefnið sem hann sækir dýpst í snýr að leit mannsins að merkingu. Hann minnir á að líf einstaklinga mótast af þeim gildum sem þeir velja og leitast við að fylgja. Gildi eru ekki hlutlaus eða afstæð; þau eru annaðhvort sönn og uppbyggileg eða ósönn og eyðileggjandi. „Það er því brýnt,“ segir hann, „að þau gildi sem maður velur og eltir séu sönn, því aðeins sönn gildi gera fólki kleift að uppfylla eðli sitt og verða það sem það er.“ Hér er komin ein af grundvallarforsendum bréfsins: að manneskjan verður ekki sjálfri sér trú nema hún byggi líf sitt á sannleika, ekki á gervi eða sjálfsblekkingu. Sönn gildi leiða hana út úr þröngum hring sjálfhverfrar hugsunar og inn í víðari veruleika sem nær yfir menningu, samfélag og Guð.
Jóhannes Páll II bendir á að þessi leit að sannleika hefjist ekki í bókum eða fræðikerfum heldur í hjarta mannsins. Hún hefst sem spurning. „Sannleikurinn birtist manneskjunni fyrst sem spurning: Hefur líf mitt merkingu? Hvert stefni ég?“ Hver manneskja, óháð menntun, trú eða stöðu, stendur á einhverjum tímapunkti frammi fyrir þessum spurningum. Þær koma ekki einungis í kyrrlátri heimspeki, heldur í raunverulegri reynslu: þegar við mætum þjáningu, ranglæti, missi eða óvæntum atburðum sem hrista okkur í grunninn. Þær koma jafnvel þegar allt gengur vel, því gleðin getur einnig vakið undrunina: af hverju fæ ég að lifa þessu lífi? Hvað er tilgangurinn með öllu þessu?
Veiklun skynseminnar í samtímanum
Jóhannes Páll II bendir á að þó að skynsemin hafi á síðustu öldum skapað stórfenglegt safn þekkingar — frá náttúruvísindum til mannfræða, frá tækni til sálfræði — þá hafi þessi mikla uppsafnaða þekking ekki endilega styrkt getu mannsins til að sjá sannleikann. Þvert á móti hefur hann áhyggjur af því að skynsemin hafi glatað helstu og elstu köllun sinni: að lyfta sjónum sínum til hins sem er æðra, til þess sem gefur lífinu heild og merkingu.
Hann segir að skynsemin hafi tilhneigingu til að smíða sér kerfi og heildarmyndir, en að þessi kerfismyndun geti verið blekking ef hún leiðir ekki til dýpri svara. Kerfið ætti að leiða manninn til þess sem er stærra en hann sjálfur. Í orðum hans: „þó jákvæðar niðurstöður skynseminnar séu sannarlega miklar, þá má ekki líta fram hjá því að í sinni einsýnu huglægni hefur hún gleymt því að karlar og konur eru alltaf kölluð til að beina skrefum sínum að sannleika sem þeim er æðri.“
Hér tekur hann á þeirri djúpu kreppu sem einkennir vestræna hugsun frá og með 20. öld: skynsemin hefur snúið sér of mikið að greiningu sjálfrar þekkingarinnar, en gleymt að spyrja um veruleikann sjálfan, tilvistina, köllun mannsins og Guð. Skynsemin „þorir ekki lengur að lyfta augum sínum til hæðanna“ og í stað þess að bera manninn til sannleikans hefur hún „visnað undir þunganum af svo mikilli þekkingu og svo lítilli visku.“
Þessi veiklun sýnir sig í ýmsum myndum nútímans: tæknihyggja sem trúir því að vélar og hagkerfi leysi allt, afstæðishyggja sem segir að enginn sannleikur sé til, agnostík sem útilokar alla heildarsýn, og sú tortryggni sem beinist að manneskjunni sjálfri — að hún sé ekki fær um að þekkja sannleikann, og því sé best að draga úr væntingum sínum og sætta sig við „bráðabirgðasannleika.“
Jóhannes Páll II segir að þetta hafi leitt til „margs konar agnostisma og afstæðishyggju“, þar sem jafnvel áður óumdeildir sannleikar eru nú lagðir að jöfnu við skoðanir. „Lögmæt fjölbreytni hefur vikið fyrir óaðgreindum margbreytileika,“ segir hann, „sem byggist á þeirri forsendu að allar skoðanir séu jafngildar.“ Í slíkum heimi er engin leið fyrir manneskjuna að vita hvert hún á að snúa sér eða hverju hún á að treysta.
Sú niðurstaða sem fæst með þessari greiningu er alvarleg: að án sannleika sem er til, sem er stöðugur og æðri manneskjunni, tapar skynsemin eðli sínu. Hún verður ekki lengur rödd mannlegrar reisnar heldur verkfæri sem hægt er að beygja undir vilja annarra. Fólk „sættist við bráðabirgðasannleika“, hættir að spyrja „grundvallarspurninga“ og glatar þar með því sem gerir manneskjuna að manneskju: trú á eigin getu til að þekkja sannleikann og lifa í honum.
Í þessari lýsingu páfans má greina bæði gagnrýni og von. Hann bendir á að vandinn sé raunverulegur: skynsemin er veikluð og tortryggin, og þorir ekki lengur að spyrja um það sem er endanlegt. En um leið bendir hann á að lækningin felist í því að sameina aftur þá tvo vængi mannsins sem skaparinn gaf honum: hugann sem leitar sannleikans, og trúna sem opnar manneskjuna fyrir sannleika sem er henni æðri.
Þegar skynsemin dregur andann af trú, og trúin styðst við skynsemi, getur manneskjan aftur lyft augum sínum til himins, eins og hún var sköpuð til.
Árekstur við tilvistina og óhjákvæmileiki dauðans
Á þessum stað nær umfjöllun páfans sérstakri dýpt. Páfinn segir að fyrsta örugga staðreynd lífs okkar, handan þess að við erum til, sé sú að við munum deyja. „Fyrsta vissan um líf okkar — handan þess að við erum til — er óumflýjanleiki dauðans.“ Þetta er ekki aðeins dökkur tónn heldur raunveruleg staðreynd. Endanleiki mannsins skerpir leit hans að merkingu. Þegar við gerum okkur grein fyrir þessari staðreynd verður ljóst að lífið krefst svars sem er dýpra en svo að lífið sé einskær tilviljun eða hluti af vélrænni framvindu. Hver manneskja, hvort sem hún játar trú eða ekki, „hefur bæði löngun og skyldu til að þekkja sannleikann um eigin örlög.“ Þetta er mannfræðileg staðreynd fremur en trúarleg fullyrðing. Maðurinn þráir að vita hvort dauðinn er endir eða upphaf, hvort lífið hefur varanlega merkingu eða er aðeins skammvinnt ljós sem slokknar. Sókrates varpaði fram þessum spurningum, og þær hafa mótað heimspeki Vesturlanda í meira en tvö þúsund ár.
Þörfin fyrir sannleika sem stendur undir lífinu
Jóhannes Páll II færir lesandann nær kjarna þeirrar niðurstöðu sem hann dregur af þessari leit. Enginn getur lifað án þess að festa líf sitt við einhvers konar endanlegan sannleika. Jafnvel sá sem segist trúa engu endanlegu, hefur í reynd fest líf sitt við þá sannfæringu að ekkert hafi endanlegan tilgang. Það er óhjákvæmilegt; manneskjan hvílir ekki í tómi. Þess vegna segir hann: „Það kemur stund fyrir alla þegar persónuleg tilvist verður að festa sig við sannleika sem hún viðurkennir sem endanlegan, sannleika sem veitir vissu sem ekki lengur er opin fyrir efa.“ Þetta augnablik er eitt hið mikilvæga mestu í lífi hvers einstaklings, hvort sem hann gerir sér grein fyrir því eða ekki. Við þolum ekki eilíft „kannski“. Við þráum að hvíla í einhverju sem varir, einhverju sem er traustara en við sjálf.
Þegar þetta sjónarmið hefur verið tekið opnast enn skýrari mynd af því hvaða hlutverk heimspekin hefur í menningu og trú. Heimspeki sem þorir að takast á við spurningarnar um tilgang, tilvist, hið góða líf og eilífð er þjónusta við manneskjuna. Heimspeki sem hunsar þær, eða dvelur aðeins í málalengingum og tómum efasemdum, hefur misst tengsl við það sem hún var upphaflega kölluð til að vera. Þess vegna leggur páfinn ríka áherslu á að trú og skynsemi, þegar þær eru rétt beislaðar, styrki hvor aðra. Skynsemin hreinsar trúna af blindum vanþekkingarmyndum og trúin lyftir hugsuninni upp fyrir þröng mörk efnisheimsins. Þeir sem gegna stóru hlutverki í þessum samruna trúar og skynsemi eru meðal annars Ágústínus og Tómas frá Akvínó, sem báðir leituðu að samhljómi milli opinberunar og heimspeki, milli trúar og röksemdafærslu.
Kristur – lifandi svar við leit mannsins
Í ljósi allra þessara þátta verður sífellt skýrara að sannleikurinn sem manneskjan þráir er ekki aðeins kenning heldur persóna. Í Kristi öðlast leit mannsins markmið sitt og fyllingu. Kristur er ekki andstæða hugsunar heldur ljósið sem gefur hugsuninni dýpt. Hann er ekki hindrun skynseminnar heldur fullkomnun hennar. Í honum fær sá sem spyr dýpstu spurninganna svar sem er ekki aðeins fræðilegt heldur lifandi: sannleika sem nær inn í hjarta og umbreytir manneskjunni.
Lærdómur
Fides et Ratio minnir á að trúin krefst hugsunar og hugsunin krefst trúar, því bæði atriðin eru leiðir að sannleikanum sem maðurinn þráir. Bréfið sýnir að leit mannsins að merkingu er ekki veikleikamerki heldur merki um sanna köllun hans. Það kennir að maðurinn verði ekki heill fyrr en hann festir líf sitt við sannleika sem er stærri en hann sjálfur. Og það leiðir lesandann inn í þá staðreynd að sannleikurinn sem hann leitar er í lokin persóna: Kristur, hinn lifandi sannleikur.
Bæn
Guð sannleikans og ljóss, þú sem kallar mannshjartað til að leita þín. Gef oss anda greindar og anda trúar, svo við mætum spurningum lífsins með hugrekki og auðmýkt. Megi ljós skynseminnar lýsa okkur veginn og ljós trúarinnar gefa okkur styrk til að fylgja honum. Leiddu oss til Krists, sem er sannleikurinn í eigin persónu og fylling allrar merkingarleitar okkar.
Amen.