 |
| Hinar fjórar ættmæður Jesú úr Matteusarguðspjalli og Jesúbarnið í fangi móður sinnar |
Í upphafi Matteusarguðspjalls (Mt 1,1–17) birtist ættartala Jesú sem rekur uppruna hans frá Abraham og niður til Jósefs, „brúðguma Maríu og fóstra Jesú“, og segir þar að faðir Jósefs hafi heitið Jakob. Í guðspjalli Lúkasar (Lk 3,23–38) birtist önnur ættartala sem fer hina leiðina, frá Jesú aftur til baka alla leið til Adams, og þar er Jósef fóstri Jesú sagður „sonur Helí“. Hér rekast þegar á tvö ólík nöfn rétt ofan Jósefs, sem vekur spurningu um hvernig ættbálkarnir tengjast.
Gyðinglegur erfðaréttur og hugsanlegir tveir feður
Kirkjufræðarar fyrstu alda bentu á að samkvæmt gyðinglegum lögum gat sami maður talist sonur tveggja karla, annars vegar líffræðilega og hins vegar að lögum. Í 5. Mósebók (5M 25,5–6) er mælt fyrir um svonefnda mágskyldu, þar sem bróðir látins manns á að eignast barn með ekkju hans og er barnið þá talið sonur hins látna. Samkvæmt þessu gæti Jósef hafa verið líffræðilegur sonur Jakobs eins og Matteus segir, en að lögum sonur Helí eins og fram kemur hjá Lúkasi.
Skýring Lúkasar: Ætt Maríu birt í gegnum Jósef
Önnur forn kirkjuskýring hefur þó reynst jafnveigamikil. Hún gengur út á að Lúkas sé ekki að rekja ætt Jósefs, heldur ætt Maríu. Þar sem ættartölur kvenna voru ekki skráðar beint í gyðinglegu samfélagi, birtust þær gjarnan í gegnum eiginmanninn. Ef Helí var faðir Maríu gat Jósef því talist „sonur Helí“ í lagalegum skilningi. Þetta skýrir einnig hvers vegna ættartala Lúkasar fylgir ekki konungslínunni í gegnum Salómon, heldur gengur aftur til Davíðs í gegnum annan son hans, Natan. Tvær mismunandi en samhljóða línur renna þannig saman í Jesú, sem er bæði sonur Maríu samkvæmt holdinu og erfingi Davíðs samkvæmt fyrirheitunum.
Protoevangelium Jacobi og nöfn foreldra Maríu
Protoevangelium Jacobi, forn texti frá 2. öld, bætir áhugaverðum upplýsingum við myndina. Þar eru foreldrar Maríu nefndir Jóakim og Anna. Það virðist fyrst um sinn ekki samræmast nafngift Lúkasar, en kirkjan hefur sameinað þessar heimildir með því að gera ráð fyrir að Jóakim og Helí gætu verið tvö nöfn sama manns eða að Helí hafi verið faðir Jóakims. Þar sem hebresk nöfn birtast oft í fleiri en einni mynd og þýðingar yfir á grísku gátu breytt bæði hljóði og formi nafna, er ekki undarlegt að fleiri en ein útgáfa hafi lifað áfram í hefðinni.
Táknmál ættartölu Matteusar og óvæntu konurnar fimm
Ættartala Matteusar hefst á orðum sem skilgreina sjálfsmynd Jesú: hann er „sonur Davíðs og sonur Abrahams“ (Mt 1,1; sbr. 1,17). Sem sonur Abrahams tengist hann fyrirheitinu um að allar þjóðir jarðarinnar skuli hljóta blessun í gegnum afkomendur hans (1M 12,1–3). Sem sonur Davíðs er hann svar við von gyðinga um þann konungsmessías sem Drottinn hafði lofað (2Sam 7,12–16). Í þessum tveimur titlum sameinar Matteus vonir bæði Ísraels og heiðingjanna og leiðir þær saman í einum manni.
En þó ættartalan sé að formi til hefðbundin, felur hún í sér óvænt brot á venjum síns tíma. Í gyðinglegu samfélagi voru ættartölur yfirleitt aðeins skráðar með nöfnum karla, en Matteus nefnir fimm konur: Tamar, Rahab, Rut, Batsebu og Maríu. Engin þeirra er ættmóðir Ísraels og engin þeirra er hetja út úr Exodus-sögum hebreanna. Þvert á móti eru þær allar útlendingar og hver þeirra hefur sögu sem liggur utan við hefðbundin hreinlætislög síns tíma. Tamar dulbjó sig sem vændiskonu til að knýja Júda til að efna lögmálið og gefa sér erfingja (1M 38). Rahab var vændiskona í Jeríkó sem tók Ísraelsmenn undir verndarvæng sinn (Jós 2). Rut, fátæk ekkja frá Móab, gekk inn í líf og trú Ísraels og tók frumkvæði í samskiptum sínum við Bóas, sem leiddi til fæðingar Óbeðs, afa Davíðs konungs (Rut 3–4). Batseba, eiginkona Úría Hettíta, varð barnshafandi af Davíð konungi við mjög óreglulegar aðstæður og misnotkun valds (2Sam 11).
Sögur þessara kvenna eru ekki hefðbundnar og oft virðast þær brjóta gegn ríkjandi hugmyndum um venju, siði og hreinleika. En einmitt í gegnum þær varðveitir Guð líflínu Messíasar og heldur sögunni áfram. Það sem virðist brotakennt og óreglulegt í augum manna verður í huga Guðs hluti af þeim mikla vefnaði sem leiðir til fæðingar Jesú sjálfs. Með því að nefna þessar konur undirbýr Matteus lesandann fyrir þá miklu nýjung sem birtist í Maríu mey: að Guð starfar ekki aðeins í gegnum hið fyrirsjáanlega heldur líka í gegnum hið óvænta og ólíklega.
Sama táknhugmynd kemur fram í skiptingu ættarinnar í þrjá áfanga, hver með fjórtán kynslóðum (Mt 1,17). Þrír tákna hið guðlega, sjö fullkomnun, og fjórtán er sjö tvöfaldað. Með þessu vill Matteus sýna að Jesús kemur fram í „fyllingu tímans“, á nákvæmlega þeim tímapunkti sem Guð hafði ætlað. Í honum nær saga mannkyns merkingu sinni og markmiði.
Tvær ættartölur, einn leyndardómur
Kjarni málsins er sá að ættartölur Matteusar og Lúkasar eru ólíkar vegna þess að þær þjóna ólíkum tilgangi, ekki vegna þess að þær stangist á. Matteus sýnir löglega og konunglega arfleifð Jósefs í gegnum Salómon og undirstrikar þannig að Jesús er hinn fyrirheitni Messías Ísraels. Lúkas sýnir blóðlínu og mannlega ætt Maríu og rekur hana alla leið til Adams, þess sem allt mannkyn á uppruna sinn. Saman varpa þessar tvær hefðir ljósi á þann leyndardóm að Guð kom inn í sögu manna með því að verða hluti af raunverulegri ætt og fjölskyldu, og að frelsunin sem hann færir nær ekki aðeins til einnar þjóðar heldur alls heimsins.
--
Byggt m.a. á Lectio Divina Karmelreglunnar