 |
| Hl. Knútur konungur og píslarvottur. Verndardýrlingur Danmerkur. Mynd: ChatGPT |
Heilagur Knútur (†1086), einnig nefndur Knútur hinn helgi, var konungur Dana og fyrsti píslarvottur þjóðarinnar. Hann fæddist um miðja 11. öld, líklega árið 1042, sonur Sveins Úlfssonar Danakonungs. Danmörk á þessum tíma var öflug norræn ríkisheild með rótgróna konungsætt og víðtækt áhrifasvæði. Undanfarin árhundruð höfðu Danir komið sér upp konungsríki sem í krafti siglinga, herferða og verslunar var meðal áhrifamestu ríkja í Norður Evrópu og við Eystrasalt.
Á tímum Knúts náði danska konungsríkið yfir Jótland, Sjáland, Fjón, Skán og fleiri héruð sem síðar urðu hluti Svíþjóðar. Danir höfðu einnig haft áhrif á Bretlandseyjar, einkum í gegnum Knút mikla (d. 1035), og héldu uppi mikilli umferð um Eystrasalt. Þeir áttu í samskiptum – bæði viðskiptalegum og hernaðarlegum – við þjóðirnar sem þar bjuggu: Eista, Kúra, Samogíta og Litháa.
Það var því ekki tilviljun að Knútur stóð fyrir kristniboði í Kúrlandi, Samogitíu og Litháen – löndum þar sem heiðni og fjölgyðistrú héldu enn velli. Þessi svæði voru ekki undir stjórn Dana, en Danakonungur taldi sig hafa kristna og konunglega skyldu til að efla trú Krists og siðmenningu á þessum slóðum. Kúrland, sem á latínu nefnist Curonia, var þar sem nú er Vestur-Lettland, Samogitía er vestasti hluti Litháens, og Litháen sjálft varð ekki formlega kristið ríki fyrr en árið 1387. Með því að styðja kristniboð til þessara svæða sýndi Knútur sig sem leiðtoga í þjónustu kirkjunnar, og sóttist eftir að styrkja pólitísk áhrif Dana í Austurvegi með friðsamlegum hætti – með boðun fagnaðarerindisins.
Konungur umbóta og innilegrar trúrækni
Knútur tók við konungdómi árið 1080 eftir lát Haraldar bróður síns. Hann var staðfastur konungur með skýra sýn: að efla miðstýrt ríkisvald, styrkja stöðu kirkjunnar og bæta siðferði og réttlæti í ríkinu. En jafnframt var hann maður mikillar persónulegrar trúar.
Kristnin hafði náð formlegri fótfestu í Danmörku á fyrri hluta 11. aldar, en enn var hún nýgræðingur í þjóðlífinu. Þjóðtrú og heiðnir siðir lifðu góðu lífi, og andstaða gegn kirkjunni var sterk meðal aðalsmanna. Knútur var hluti af fyrstu kynslóð danskra konunga sem ólust upp við kirkjulega menntun og evrópska kirkjutengingu – líklega undir áhrifum frá Englandi, þar sem kirkjuskipan var sterk og píslarvottadýrkun áberandi. Það er táknrænt að sú kirkja þar sem hann var síðar veginn var helguð heilögum Albanusi, fyrsta píslarvotti Englands. Nafngiftin ber með sér áhrif frá engilsaxneskri kirkju og gefur til kynna að Knútur og hans umhverfi hafi litið til Englands sem fyrirmyndar í kristninni.
Þótt engar öruggar heimildir séu til um að Knútur hafi dvalið í klaustri, benda lýsingar samtímamanna hans sterklega til þess að hann hafi fengið djúpa trúarlega menntun, líklega frá munkum eða í nánum tengslum við kirkjulegt samfélag. Hann var sagður hafa lesið Saltarann (Davíðssálma) í einkabænum, líkt og munkar, sótt reglulega sakramenti kirkjunnar og iðkað stranga föstu. Hann klæddist yfirbótarskyrtu úr hrosshári og dró sig stundum í hlé til einveru og íhugunar. Slíkt lífsmynstur – sem líktist klausturlífi samtímans meir en veraldlegu lífi – gefur til kynna að hann hafi verið undir sterkum áhrifum frá klausturhreyfingunni og að trú hans hafi verið lifandi og hugsjónadrifin.
Knútur vildi vera konungur í þjónustu Krists og sanna með lífi sínu að veraldlegt vald og innileg guðrækni geta farið saman. Trú hans var ekki ytri skyldurækni heldur innri eldur – og í honum bjó vilji til að láta trúna móta samfélagið allt.
Siðleysi og andstaða aðalsins
Knútur vildi einnig hreinsa samfélagið – sérstaklega hirðina og aðalinn – af spillingu sem hafði dafnað frá víkingaöld. Aðallinn var ekki aðall í nútímaskilningi með föstum titlum á borð við greifa eða baróna, heldur norrænir höfðingjar, stórbændur og ættforingjar með djúpar rætur á landsvæðum sínum. Þeir voru yfirleitt sjálfstæðir og ríkir, með eigin liðssafnað og höfðu mikil áhrif innan héraðs. Þeir höfðu áður stutt konunga með valdboði en höfðu ekki vanist fastmótuðu lögbundnu konungsvaldi – og enn síður því að lúta kirkjulegu yfirvaldi.
Siðleysið sem Knútur vildi uppræta fólst m.a. í rangri eignaupptöku kirkjulanda, í því að neita að greiða tíund, kúgun alþýðu, virðingarleysi gagnvart helgum hlutum og því að valdamiklir menn héldu hjákonur utan hjónabands, gjarnan með sameiginlegum börnum þeirra, þvert á kristin boð um hjúskaparhelgi. Slíkar sambúðir höfðu verið viðteknar siðvenjur í heiðnum samfélögum, en kirkjan, sem nú vildi festa hjónabandið sem sakramenti og samfélagsstoð, tók harðari afstöðu gegn þessum venjum – sem höfðingjar töldu þó enn sjálfsagðar.
Knútur reyndi að brjóta þessa spillingu á bak aftur með því að styrkja biskupa og presta, gefa kirkjunni fjárhagslegt sjálfstæði og gera hana óháða aðalsveldinu. Hann skipaði kirkjunnar mönnum til embætta og lagði á tíund til framfærslu prestanna. Þetta olli mikilli gremju – aðallinn leit á þetta sem árás á forréttindi sín og áhrif.
Draumar um England
Árið 1085, aðeins ári fyrir píslarvætti sitt, hóf Knútur að undirbúa herferð til Englands. Margt bendir til þess að hann hafi ekki aðeins litið á sig sem konung Dana, heldur sem löglegan erfingja Knúts mikla, sem fyrr á öldinni hafði sameinað England, Danmörku og Noreg undir einni krúnu. Þótt það veldi hefði liðast í sundur eftir daga Harðaknúts árið 1042, lifði sú hugmynd áfram að danskur konungur ætti rétt til ensku krúnunnar – ekki síst meðal þeirra sem áttu rætur eða eignir á báðum meginum við Norðursjó.
Knútur hefur hugsanlega álitið að með slíkri herferð gæti hann sameinað Norður-Evrópu undir kristinni stjórn, og orðið leiðtogi sem bæri bæði sverð og kross. Talið er að sumir af ensku höfðingjunum, sérstaklega þeir sem áttu danskar ættir, hafi boðið honum stuðning og vonast eftir yfirráðum hans í stað Vilhjálms sigursæla og Normanna.
En herferðin varð aldrei að veruleika. Mikill floti var kallaður saman, og nýjar skattaálögur voru lagðar á þegna Dana. En andstaða aðalsins magnaðist – og þegar árið 1086 gekk í garð var Knútur einangraður og orðinn skotmark eigin manna. Það sem átti að verða sameining norðursins varð í staðinn upphaf píslargöngu hans.
Píslarvætti í Albanskirkju
Uppreisn hófst árið 1086 og breiddist hratt út. Knútur reyndi að stilla til friðar en varð fljótlega að flýja til kirkju heilags Albans í Óðinsvéum (Odense).
Þessi kirkja – sem nú er horfin – var líklega reist á tímum föður Knúts, Sveins Úlfssonar, og var helguð heilögum Albanusi, fyrsta píslarvotti Englands. Kirkjan var líklega af einfaldri gerð, úr viði eða grjóti, en naut helgi – og varð því ekki aðeins griðarstaður heldur einnig tákn trúar Knúts og örlaga hans. Það er jafnframt áhrifamikið að Knútur sjálfur skyldi verða píslarvottur í kirkju sem helguð var öðrum slíkum.
Þar hugleiddi hann dauðann, játaði syndir sínar, tók við altarissakramentinu og fyrirgaf óvinum sínum. Hann neitaði að yfirgefa kirkjuna og dvaldi áfram við altarið. Uppreisnarmenn réðust að kirkjunni; steini var kastað inn um glugga sem lenti á enni konungsins. Einn komst inn í griðum en rauf grið og stakk konunginn með rýtingi. Spjóti var síðan kastað sem fullkomnaði fórn hans. Með honum féllu sautján fylgdarmenn hans, þar á meðal bróðir hans Benedikt.
Knútur var tekinn í tölu heilagra árið 1101 og hefur síðan verið heiðraður sem verndardýrlingur Danmerkur. Bein hans eru varðveitt í kirkjunni Sankt Knuds Kirke í Odense, sem var reist í kjölfar píslarvættis hans og leysti af hólmi hina eldri kirkju heilags Albans.
---
Lærdómur
Heilagur Knútur minnir okkur á dýpt og alvöru kristinnar þjónustu – ekki aðeins með orðum heldur með lífsfórn. Hann var konungur sem kaus að vera þjónn og sem slíkur var hann ögrun við viðteknar hugmyndir um vald og valdsmenn. Hann lifði og dó með Guð í hjarta og réttlæti að leiðarljósi.
Eftirmáli: Hugsjónamaður í heimi valdsins?
Þegar við lítum til Knúts frá okkar sjónarhóli í dag, er ekki laust við að við spyrjum okkur: Var hann hugsanlega of djúpt trúaður fyrir samtíð sína? Á sama tíma og hann reyndi að kristna fjarlæg landsvæði, átti kristnin sjálf í vök að verjast heima í Danmörku. Hann beitti fastmótuðum kirkjulegum aðgerðum í landi þar sem siðir víkinga lifðu enn og aðallinn hafði ekki enn að fullu skilið eða samþykkt hina nýju trú.
Knútur virðist hafa séð sjálfan sig fremur sem þjón Jesú Krists en sem taktískan þjóðhöfðingja. Hann kaus frekar að ganga með Guði en með valdsmönnum tímans, og þess vegna reyndist hann mörgum torskilinn. Hann trúði því að ríkisumbætur yrðu aðeins varanlegar ef þær væru reistar á kristnum grunni – en hann vanmat líklega hversu djúp andstaðan við þá sýn var.
Á þann hátt gæti saga hans vakið spurningu sem enn er lifandi: Getur trúaður leiðtogi gengið fram af samtíð sinni – og þurft að gjalda þess með lífi sínu?
Bæn
Guð, þú sem gafst heilögum Knúti Danakonungi trúarstyrk, réttlætiskennd og hugrekki til að fórna lífi sínu fyrir þína heilögu kirkju og dönsku þjóðina, styrk þú okkur til að fylgja sannfæringu okkar og þjóna náunga okkar með trú og heiðarleika. Gef þú einnig þjóðarleiðtogum þá náð að skilja samtíma sinn og þjóna sannleikanum með kærleika. Fyrir Jesú Krist, Drottin vorn. Amen.