 |
| Ólafur helgi Noregskonungur. Mynd: ChatGPT |
Ólafur helgi, Noregskonungur, píslarvottur og verndardýrlingur Noregs, er einn áhrifamesti konungur Norðurlanda á fyrstu öldum kristninnar. Hann fæddist um 995 og ólst upp í heiðnu samfélagi, en tók ungur þátt í víkingaferðum til Englands og Frakklands. Þar komst hann í snertingu við kristna trú og lét skírast í Rúðuborg (Rouen) í Normandí.
Árið 1015 sneri Ólafur aftur til Noregs og gerði tilkall til krúnunnar sem afkomandi Haraldar hárfagra. Hann nýtti sér þá valdatóm sem ríkti, lagði landið undir sig með samningum og vopnavaldi og lét krýna sig konung yfir öllum Noregi. Hann hóf þá skipulega kristniboðsstefnu, studdi presta og trúboða, lét reisa kirkjur og rífa niður hof heiðninnar. Samhliða trúarlegri endurnýjun beitti hann refsingum gegn þeim sem héldu í forna siði og varð fljótt umdeildur fyrir strangleika og einræðistilburði.
Þessi harða framganga vakti óánægju meðal margra höfðingja sem töldu hann brjóta gegn gömlum lögum og siðum. Þeir snéru sér til Knúts Danakonungs og studdu komu hans til valda í Noregi. Ólafur neyddist til að flýja land og leitaði hælis hjá Jaroslav konungi í Garðaríki, sem var giftur systur hans.
Eftir nokkurra ára útlegð barst Ólafi fregn um að órói ríkti á ný í Noregi, og margir höfðingjar óskuðu eftir endurkomu hans. Hann safnaði liði og sneri aftur til að endurheimta krúnuna. En þann 29. júlí árið 1030 mætti hann herliði andstæðinga sinna við Stiklarstað, nærri Þrándheimi, og féll þar í orrustu.
Þrátt fyrir að Ólafur hefði beitt hörku í kristniboði sínu og margir höfðingjar í Noregi hefðu snúist gegn honum vegna valdboðs hans og strangleika, tók viðhorfið til hans að breytast skömmu eftir dauða hans. Það sem áður hafði verið litið á sem harðstjórn varð smám saman í minningunni að trúarlegri einurð. Ári eftir dauða Ólafs lýsti Grímkell biskup hann píslarvott, og innan skamms tóku að berast sögur um lækningar og kraftaverk sem áttu sér stað við gröf hans í Þrándheimi. Fólk streymdi að leiði hans í von um lækningu og fyrirbæn – og það sem áður hafði vakið hræðslu, vakti nú lotningu.
Samfélagið sem hafði hafnað honum tók nú að leita í faðm minningar hans. Ólafur hafði fallið í orrustu gegn mönnum sem vildu halda í heiðna siði og höfðu tekið sér útlendan konung. Í ljósi þess varð auðvelt að túlka dauða hans sem fórn – sem baráttu fyrir trúnni og sjálfstæði þjóðarinnar. Kirkjan, sem hafði átt sterk tengsl við Ólaf, átti mikið undir því að festa minningu hans í sessi, og hafði í Grímkeli biskupi öflugan talsmann sem lagði sig fram um að efla dýrkun hans.
Minnkandi andstaða við minningu Ólafs þróaðist því á skömmum tíma í dýrkun. Þar með varð Ólafur ekki aðeins fyrsti helgikonungur Norðmanna, heldur einnig tákn um hina nýju trú og þann kærleika sem hún boðaði – þrátt fyrir að leiðin til hennar hefði verið rudd með harðri hendi.
Á myndum er heilagur Ólafur sýndur í konunglegum herklæðum síns tíma með ríkisepli, veldissprota eða sverð, stundum bikar og oft stríðsöxi – sem minnir á hvernig hann lést. Undir fótum hans liggur oft dreki með mannshöfuð og kórónu, sem táknar hina sigruðu heiðni. Hann er í dag verndardýrlingur Noregs og dýrkun hans lifir áfram bæði innan kirkju og þjóðmenningar.
Pílagrímar og Ólafsvaka
Eftir dýrlingatöku hans varð Niðarós í Þrándheimi helsti pílagrímastaður Norðurlanda. Frá Selånger í Svíþjóð lá St. Olavsleden – pílagrímsleiðin sem þúsundir gengu með von um heilun, fyrirgefningu og trúarstyrk. Gröf hans var færð í glæsilega dómkirkju sem varð andlegt hjarta Noregs. Þótt siðaskiptin hefðu um tíma rofið helgihaldið opinberlega, lifði hefðin áfram í vitund þjóðarinnar.
Ólafsvaka (norska: Olsok) er haldin árlega 29. júlí og er minningardagur dýrðardauða hans. Aðfaranótt þess dags, Ólafsnótt, var haldin vökuhelgi með bænum, brennum og messuhaldi. Þessi forna hefð lifir enn í Þrándheimi og víðar, þar sem fólk safnast saman til guðsþjónustu og helgihalds í anda trúar, þjóðar og sögu.
Ólavsøka í Færeyjum – lifandi arfleifð heilags Ólafs
Minning heilags Ólafs lifir ekki aðeins í Noregi heldur einnig í Færeyjum, þar sem árlega er haldin Ólavsøka – stærsta og merkasta þjóðhátíð landsins. Hún ber nafn sitt af Ólafi konungi helga og hefur frá fornu fari verið haldin í lok júlí, með hátíðardegi 29. júlí, sem markar dánardag hans við Stiklarstað. Þótt trúarlegur skilningur á dýrkun hans hafi breyst með tímanum og siðaskiptum, hefur hátíðin varðveitt andlegan og menningarlegan kjarna sem tengir færeysku þjóðina við sameiginlega kristna arfleifð Norðurlanda.
Ólavsøka stendur yfir í tvo daga, 28. og 29. júlí, og nær hátíðin hámarki í miðborg Þórshafnar þar sem fjölmenni safnast saman úr öllum héruðum landsins. Þar hefst hátíðin með guðsþjónustu í dómkirkjunni og síðan fylgir skrúðganga presta, þingmanna og embættismanna í gömlum þjóðbúningum, sem lýsir formlega setningu færeyska þingsins, Løgtingsins. Þetta sameinar hið andlega og hið pólitíska, þar sem kirkja og þjóðfélag mætast í einni samverustund.
Á Ólavsøku er haldin röð viðburða sem blanda saman fornri trú, þjóðlegri arfleifð og menningarlegri sjálfsmynd: keppni í róðri á færeyskum áttæringum, þjóðdansar, tónleikar, listasýningar og götuhátíðir. Um kvöldið fyllist miðborgin af fólki með kerti og söngbækur þar sem sálmar og þjóðlög hljóma við næturhimininn. Þannig blandast saman trú og þjóð, tími og eilífð, helgi og hátíð.
Það er ekki tilviljun að hátíð færeyskrar þjóðar beri enn nafn helgs konungs frá 11. öld. Heilagur Ólafur varð tákn um sjálfstæða kristna þjóð meðal Norðmanna, og sama má segja um Færeyinga, sem hafa gegnum aldirnar varðveitt þessa minningu sem hluta af menningarlegu sjálfstæði sínu og trúarlegri sjálfsmynd. Ólavsøka stendur því ekki aðeins sem veraldleg þjóðhátíð, heldur sem vitnisburður um þann djúpa áhrifamátt sem helgir menn geta haft á þjóðarsál, löngu eftir að þeir hafa gengið af þessu jarðlífi.
Fóstbræðra saga, Gerpla og arfleifð Ólafs helga í íslenskri bókmenntasögu
Íslensk menningararfleifð hefur einnig tekist á við minningu Ólafs helga – bæði með lotningu og með gagnrýninni íhugun. Í Fóstbræðra sögu, kemur konungurinn beint við sögu. Ólafur helgi er þar sýndur sem staðfastur kristniboði og valdamaður sem stendur fast á nýjum lögum og siðum, jafnvel þegar þeim sem frá heiðnum siðum koma finnst hann ósveigjanlegur. Höfundurinn sýnir í hæfilegri fjarlægð þann umbreytingartíma sem Ísland og Noregur gengu í gegnum við kristnitökuna, og hvernig ofbeldi og trúarleg einurð runnu saman í valdatafli þjóðhöfðingja og hugsjónamanna.
Þessari hefð svarar Halldór Laxness með snilld í sögulegu skáldsögunni Gerplu (1952), sem margir telja eitt hans mesta meistaraverk. Þar eru endurómuð stef úr Fóstbræðra sögu en um leið speglað hversu torsótt og sársaukafull umbreyting heiðins samfélags í kristna menningu gat verið. Í stað hetjudýrkunar dregur Halldór upp mynd af ofbeldi sem dulbúið er sem dygð, og trúarhita sem getur orðið miskunnarlaus þegar hann er ómótaður af samkennd og mennsku. Ólafur konungur birtist þar ekki sem glæsilegur dýrlingur, heldur sem grimmur valdhafi sem þvingar fólk til hlýðni með sverði og lögum.
Gerpla er módernísk gagnrýni á helgimyndina sjálfa – og spyr: hvað er hetja? Hver er réttlæting stríðs og trúboðs? Hvaða fórnir þarf að færa fyrir nýja heimsmynd? Slík spurningavinna, sem Halldór Laxness framkvæmir með bæði glettni og sársauka, á líklega stóran þátt í að hann hlaut Nóbelsverðlaunin í bókmenntum árið 1955. Það má segja að með Gerplu hafi hann grafið djúpt í siðferðilega grunnmynd söguhefðarinnar og leitt fram að Ólafur helgi – þessi píslarvottur og dýrlingur – var um leið valdhafi sem notaði bæði trú og sverð til að breyta heiminum.
Þannig lifir arfleifð Ólafs helga áfram ekki aðeins í trúarhefð og þjóðhátíðum, heldur einnig í bókmenntum sem vega og meta þá sögulegu umbreytingu sem hann stóð fyrir – með öllu því sem í henni fólst bæði ljóma og skugga.
Heilagur Ólafur – verndardýrlingur Noregs í kirkjulegri hefð
Frá fyrstu tíð eftir dauða sinn við Stiklarstað árið 1030 var Ólafur konungur borinn á höndum þjóðarinnar sem hetja og heilagur maður. Strax ári síðar, árið 1031, lýsti Grímkell biskup hann píslarvott og skipaði að líkami hans yrði lagður í skrín í kirkju í Þrándheimi. Með því hófst opinber dýrkun hans sem dýrðlegs konungs, og sögur um kraftaverk og lækningar við gröf hans breiddust hratt út. Þetta var ekki einstakt í kirkjusögunni – en það sem gerir dýrkun Ólafs sérstaka er hversu fljótt og víða hún náði fótfestu, án þess að þurfa á formlegri viðurkenningu páfa að halda.
Á þeim tíma sem Ólafur lifði var ekki enn komin föst regla í kaþólsku kirkjunni um að aðeins páfinn gæti viðurkennt dýrlinga. Þess í stað þróuðust svonefnd staðbundin eða per loca dýrkunarform, þar sem biskupar eða þjóðkirkjur lýstu fólk heilagt út frá trúarlegum vitnisburði, píslarvætti eða kraftaverkum eftir dauðann. Þannig varð Ólafur helgi dýrlingur Noregs með samþykki kirkjunnar í Niðarósi – og þessi dýrkun var síðar viðurkennd af Rómakirkju sem lögmæt og almenn.
Á næstu öldum varð Ólafur helgi ekki aðeins dýrlingur, heldur að tákni fyrir hinn kristna Noreg og einingu þjóðarinnar undir nýjum sið. Minnisdagur hans, 29. júlí, var haldinn hátíðlegur í öllu ríkinu, og dómkirkjan í Niðarósi varð mikilvægur pílagrímastaður. Dýrkun hans breiddist út um Norðurlönd, allt til Englands, Færeyja og jafnvel austur til Rússlands, þar sem hann hafði eitt sinn dvalið í útlegð.
Þótt siðaskiptin á 16. öld hafi rofið opinbera dýrkun hans innan lútherskrar kirkju, lifði minning hans áfram meðal þjóðarinnar. Í sálmum, sögnum og hátíðum var nafni hans haldið á lofti, og í þjóðarsálinni hélt hann stöðu sinni sem faðir kristninnar í Noregi. Í rómversk-kaþólskum hefðum var hann áfram talinn Patronus Regni Norvegiae, verndardýrlingur Noregs, og minnisdagur hans hélt sér í kirkjulegum helgiritum.
Rómverska kirkjan hefur aldrei efnt til sérstaks helgunarferlis fyrir Ólaf helga, enda var hann þegar viðurkenndur sem heilagur í helgiskrám miðalda. Hann er skráður í Martyrologium Romanum, opinberri dýrlingabók kaþólsku kirkjunnar, þar sem lífi hans og dauða er lýst með virðingu og lotningu. Páfar hafa líka í gegnum tíðina vottað honum sérstaka virðingu. Píus páfi XII sendi árið 1950 heillaóskaskeyti til Norðmanna í tilefni þess að 900 ár voru liðin frá píslarvætti hans. Þar lýsti hann heilögum Ólafi sem föður hins kristna Noregs og hvatti þjóðina til að varðveita trúararf hans. Nokkrum áratugum síðar, árið 1989, heimsótti Jóhannes Páll II páfi Noreg og gekk inn í Þrándheimsdómkirkju, þar sem hann bað og minntist sérstaklega heilags Ólafs sem andlegs sameiningartákns Norðmanna.
Sú staðreynd að bæði páfar 20. aldar og alþjóðleg helgihaldsskrá Rómarkirkju viðurkenna heilagan Ólaf sem píslarvott og verndardýrling Noregs staðfestir að hann hefur haldið sinni stöðu ekki aðeins í þjóðlegri vitund, heldur einnig sem lifandi hluti af alþjóðlegri trúarhefð kirkjunnar. Í honum mætast þjóð og trú, saga og helgi – og þannig stendur hann áfram sem vitni um hvernig trúmaður og konungur getur orðið dýrlingur heillar þjóðar.
Um líkamsleifar heilags Ólafs – helgidómur og leyndardómur
Líkt og öðrum helgum mönnum miðalda var Ólafi helga frá fyrstu tíð sýnd sérstök virðing í meðferð líkamsleifa hans. Eftir að hann féll í orrustunni við Stiklarstað árið 1030 var líkami hans grafinn í mold, en árið eftir, 1031, lét Grímkell biskup grafa hann upp. Samkvæmt helgisögn var líkið þá ófúið og ilmur af því – merki um helgi að fornum sið – og því var hann lagður í skrín og fluttur til Þrándheims, þar sem gröf hans varð helgistaður fjölda pílagríma. Eftir því sem dýrkun hans efldist og kirkjan óx að veldi, voru leifar hans færðar í glæsilegra skrín, og að lokum í háaltari nýrrar dómkirkju í Niðarósi sem átti eftir að verða mesti helgidómur Norðurlanda.
Á 12. öld var Þrándheimur orðinn andlegt hjarta Noregs og helgidómurinn dýrasti fjársjóður hans. Tugþúsundir pílagríma komu að gröfinni í von um lækningu, fyrirgefningu eða trúarstyrk. Skrín hans, smíðað úr gulli, silfri og gimsteinum, stóð við aðalaltari kirkjunnar, og þar voru líkamsleifarnar dýrkaðar með helgihaldi í mörg hundruð ár.
En með siðaskiptum á 16. öld tók þessi saga nýja og þungbæra stefnu. Árið 1537 skipaði Danakonungur að kaþólskum sið skyldi útrýmt í Noregi, og með því féll niður helgihald dýrlinga. Dýrgripir kirkjunnar voru teknir eignarnámi, skrínin opnuð og dýrlingaleifar fjarlægðar. Engin samtímaheimild segir með vissu hvað varð um líkamsleifar heilags Ólafs. Sumar heimildir halda því fram að leifarnar hafi verið eyðilagðar eða teknar burt, aðrar segja þær hafa verið grafnar í leynd til að forða þeim frá vanhelgun. Þjóðsagan segir jafnvel að þær séu faldar inni í einni af steinsúlum dómkirkjunnar og bíði þess að koma aftur í dagsljósið.
Í dag er engin bein vitneskja um hvar leifarnar eru niðurkomnar. Þó stendur í Þrándheimsdómkirkju sérstök súla, merkt sem staðurinn þar sem skrín hans stóð, og þar er enn beðið og haldið helgihald á minningardegi hans 29. júlí ár hvert. Pílagrímar streyma að staðnum með sama trúarlega hugarfarinu og fyrr á öldum – í þeirri vissu að þar, hvort sem beinin eru enn til staðar eður ei, sé minning og helgi Ólafs helga lifandi.
Þótt helgidómurinn í Þrándheimi hafi þannig verið sviptur sínum sýnilega og helgasta dýrgrip, hefur hann ekki tapað sínum innri krafti. Arfleifð heilags Ólafs býr ekki aðeins í beinum hans – hún býr í hjörtum þeirra sem trúa, og í þeirri trú sem hann barðist fyrir og lét líf sitt fyrir. Í því felst helgi hans enn í dag.
Minningin sem lifði á vörum fólksins – Ólafur helgi í kveðskaparhefð og þjóðkvæðum
Minning heilags Ólafs konungs lifði ekki einungis í dómkirkjum, skrínum og pílagrímaferðum – heldur í söngvum, í kvæðum sem þjóðin söng í hringdönsum og við eldstæðin, í orðum sem flugu á milli kynslóða. Á Norðurlöndum varð hann ekki aðeins dýrlingur kirkjunnar, heldur vinsæl persóna og hetja í kveðskaparhefð alþýðunnar.
Í Færeyjum lifir þessi arfur áfram í sagnadönsum, þar sem Ólavur kongur er hetjan sem berst gegn heiðni, gengur trúnni á hönd og verður tákn þess sem ekki lætur undan ótta. Þessir dansar voru oft sungnir á Ólavsvöku og bera með sér órofa tengsl milli þjóðarvitundar, trúar og munnlegrar menningar.
Á Íslandi enduróma þessi stef í kvæðum eins og „Ólafur liljurós“, þar sem ungi maðurinn, sem ber kristið nafn og trú, mætir álfkonu „með björgum fram“ sem býður honum að yfirgefa heiminn og ganga í björg. Hann neitar – og í sumum útgáfum kvæðisins deyr hann. Þótt Ólafur kvæðisins sé ekki beinlínis tengdur við heilagan Ólaf sjálfan, ber kvæðið með sér kristna túlkun á lífinu sem andlegri baráttu. Þar skiptir ekki öllu hver Ólafur er sögulega – heldur hvað hann stendur fyrir: trúfesti frammi fyrir freistingu og dýrð fyrir dauða. Því verður þó ekki neitað að nafnið „liljurós“ í kvæðinu hefur sterka tilvísun til guðrækni Maríu meyjar, þar sem bæði lilja og rós eru fornar táknmyndir hennar í kristnum sið, og „Rosa Mystica“ – dularfulla rós – er eitt af heiðursheitum hennar í Maríulitaníunni. Þannig má sjá í nafni kvæðisins dýpri hljóm: vísun til helgi, fegurðar og fórnar, sem sameinar tákn Maríu meyjar og píslarvottaminni í einni mynd.
Þetta kvæði og aðrar samsvaranir í færeyskum og dönskum sönghefðum sýna hvernig dýrlingaminni og þjóðtrú sameinuðust í lifandi arfleifð. Í kvæðinu mætast fornir heiðnir þættir og kristin afstaða: andspænis freistingunni að ganga í björg álfanna, yfirgefa þjóð sína og fjölskyldu stendur hinn staðfasti kristni riddari. Líkt og heilagur Ólafur helgi, sem valdi að snúa aftur til heimalands síns þrátt fyrir yfirvofandi hættu, stendur kvæðapersónan fast á trú sinni á Krist, þótt í lengri útgáfum kvæðisins kosti það hann lífið.
Þannig lifði minning heilags Ólafs ekki aðeins í postullegum prédikunum, heldur einnig í alþýðusöngvum þar sem fólk tók sjálft þátt í að varðveita og móta arfleifð sína. Hann varð að helgimynd í vitund þjóðanna, ekki aðeins dýrlingur varðveittur í altarisskríni heldur í orðunum sem sungin voru af hjarta. Þar, í þeirri munnlegu geymd, varð helgin að tónlist – og dýrlingurinn að söng.
Lærdómur af ævi Ólafs helga
Líf Ólafs helga er saga umbreytingar: frá víkingi til kristins konungs, frá herskáum yfirgangi til trúarlegs fórnarlambs. Hann er í senn holdgervingur þeirrar spennu sem ríkti milli gamalla og nýrra siða, og þeirra sem reyna að breyta heiminum í ljósi trúar sinnar – jafnvel þegar slíkt krefst átaka og óvinsælda. Hann sýnir að helgi er ekki alltaf tilkomin af mildi, heldur stundum af djúpum átökum og sársaukafullum viðsnúningi.
Það væri villandi að líta á helgi Ólafs sem verðlaun fyrir trúfast og kristilegt líferni í nútímalegum skilningi þeirra orða. Hún varð til í krafti þess að hann, þrátt fyrir pólitíska harðneskju og trúarlegan ákafa, vakti með tíð og tíma tilfinningu fyrir fórn, endurlausn og heilagleika í þjóðarsálinni. Þar fléttast saman trú, saga og þörf fyrir hetju sem með fórnardauða sameinar þjóð í nýjum anda. Í minningu þjóðarinnar, trúarlegri og þjóðernislegri túlkun, var dauði Ólafs síðar talinn hafa friðað landið – ekki með utanaðkomandi valdatafli, heldur í andlegum og siðferðilegum skilningi. Það er þessi umbreyting – frá valdi til vitnisburðar – sem varð undirstaða helgunar hans.
Tilvitnun sem eignuð er Ólafi helga
Í Heimskringlu segir Snorri Sturluson frá síðustu stundum Ólafs við Stiklarstað, og birtir þessi orð sem konungurinn á að hafa sagt kvöldið áður en bardaginn hófst:
„Þetta veit ég sannast, að ef ég fell í dag, þá munuð þér sjá mér stað
þann, er mér mun aldri af tekinn verða.“
Þann stað fann þjóð hans – í
bæn, í helgihaldi, og í hjarta hennar. Þessi orð má túlka bæði sem vitnisburð um órofa trú hans og hina dýpri kenningu: að sá sem leggur líf sitt í þjónustu Guðs og þjóðar lifir áfram í blessuðum og góðum minningum annarra.
Bæn
Drottinn Guð, þú sem gafst heilögum Ólafi konungi styrk til að halda fast við nafn þitt þrátt fyrir ofsóknir og andstöðu, veittu að fyrir hans meðalgöngu styrkist trú okkar og eldmóður og að við berum kjark til að játa Þig óttalaust meðal manna. Fyrir Krist, Drottin vorn. Amen.