 |
| Móses og þyrnirunninn logandi |
Ein spurning hefur fylgt trúarlífi manna allt frá upphafi, og hún snertir leynd Guðs: Ef Guð er til, hvers vegna gengur sumum þá svo illa að skynja það? Hvers vegna birtist hann ekki með skýrari hætti, svo allir geti séð og trúað? Í kaflanum „Ef Guð er til, hvers vegna er hann í felum?“ í bók Jóhannesar Páls II, Yfir þröskuld vonarinnar, er þessari spurningu svarað með djúpum skilningi á eðli Guðs, eðli mannsins og þeirri heimsmynd sem mótar hugsun samtímans.
Páfinn dregur fram að spurningin eigi sér ekki uppruna í gyðing-kristinni trúarhefð, heldur í nútíma rökhyggju sem gerir mannlega hugsun að mælikvarða sannleikans. Í anda Descartes er tilvera mannsins skilin út frá hugsun hans: „Cogito, ergo sum“ — „Ég hugsa, þess vegna er ég.“ En kristin hefð byggir ekki á þessari forsendu. Hún byggir á þeirri staðreynd að manninum er gefin tilvera af Guði. Heilagur Tómas Akvínas segir að það sé tilveran — esse — sem ákveður hugsunina, en ekki öfugt. Jóhannes Páll II orðar þetta þannig: „Ég hugsa á þá leið sem ég hugsa vegna þess að ég er það sem ég er — skapandi vera — og vegna þess að Guð er sá sem hann er, alfullkominn óskapaður leyndardómur.“
Það er einmitt þessi leyndardómsfulla tilvist Guðs sem veldur því að mannshugurinn getur aldrei gripið Guð að fullu með skynseminni einni saman. Væri Guð ekki leyndardómur „yrði engin þörf fyrir opinberunina“. Þess í stað kallar Guð manninn inn í samband þar sem þekking á Guði er bæði gjöf og ferðalag — eitthvað sem rís upp úr bæði skynsemi og trú.
Í Biblíunni er þessi fjarlægð ekki tákn um fjarveru Guðs heldur hluti af því hvernig Guð mætir manninum í takmörkunum hans. Móse fékk ekki að sjá Guð augliti til auglitis heldur aðeins „bakið“ (2M 33:23). Spekin er sögð „leikandi á jarðarkringlunni“ en afhjúpar þó ekki allan leyndardóm sinn. Þannig er maðurinn stöðugt leiddur lengra, án þess að hann sé ofhlaðinn af því sem hann getur ekki borið. Páfinn spyr síðan sjálfur: „Gæti Guð gengið lengra í að teygja sig niður, færa sig nær manninum og á þennan hátt auka möguleika okkar á að þekkja hann?“ Og hann svarar. „Sannast sagna virðist hann hafa gengið eins langt og hægt er. Hann getur ekki gengið lengra. Í vissum skilningi hefur Guð gengið of langt!“
Þessi orð vísa til holdtekjunnar: þegar „Guð gerðist maður“ í Jesú Kristi náði opinberun Guðs hámarki í sögu heimsins. Í Kristi gengur Guð inn í mannlegt líf af slíkri nánd að sumum þykir sú nánd óþolandi. Páfinn bendir á að fyrstu mótmælin gegn þessari opinberun hafi sprottið hjá trúarhópum sem „gátu ekki meðtekið Guð sem er þetta mannlegur“. Í stað þess að sjá í Kristi opinberun hins ósýnilega Guðs, sáu þeir óhæfilega nálægð. En kristin trú kennir að þessi nánd er einmitt kærleikur Guðs sem vill gefa manninum þátttöku í lífi sínu og frelsa hann innan frá.
Þegar Guð virðist í felum í okkar lífi er það því ekki merki um að Guð sé fjarverandi, heldur að mannshjartað er á leið — oft í gegnum efasemdir, leit og þögn — að dýpri opinberun. Þessi leynd er hluti af því hvernig Guð varðveitir frelsi mannsins, til þess að maðurinn geti svarað áskorun um kærleika með eigin vali og eigin trú. Og eins og heilagur Páll segir: „ég [tala] leynda speki Guðs sem hulin hefur verið en Guð hefur frá eilífð fyrirhugað okkur til dýrðar sinnar.“ 1Kor 2:7.
Í ljósi þessa er gagnlegt að velta nokkrum spurningum fyrir sér sem spretta beint úr kafla bókarinnar og geta orðið okkur til leiðsagnar á okkar eigin trúarferðalagi. Hér á eftir fylgja þær ásamt hugleiðingum sem dýpka efnið.
1. Hvernig upplifum við sjálf stundir þar sem Guð virðist „í felum“?
Í lífi hvers trúaðs manns koma stundir þar sem Guð virðist fjarlægur eða hulinn. Slíkar stundir eru ekki merki um að Guð sé fjarverandi heldur eru þær hluti af þeirri leið sem leiðir manninn til dýpri trúar. Efasemdin er ekki andstæða trúarinnar heldur birtingarmynd hennar, því enginn getur efast um það sem hann er ekki að reyna að trúa. Heilög Theresa frá Lisieux er áberandi dæmi um þetta: hún upplifði djúpt myrkur og innri tómleika, en einmitt í því valdi hún að treysta Guði og lifa af trú. Jesús lofar þá sem „sjá ekki og trúa þó“, og það er í þessum anda sem efasemdin verður að hliði sem opnar á nýja nánd Guðs. Hl. Theresa skrifaði um efasemdir sínar en hélt fast í trúna og á lokastundum lífs síns fékk hún innsýn sem breytti öllu. Guð er í felum ekki til að fjarlægja sig, heldur til að móta hjarta mannsins og kalla það til frelsandi trausts.
2. Hver er munurinn á heimsmynd Tómasar Akvínas og Descartes?
Heimsmynd Descartes byggir á frægu setningunni „Cogito ergo sum“, „Ég hugsa, þess vegna er ég“, þar sem hugsunin er sett sem frumforsenda tilverunnar. Þetta er grundvallaratriði í vestrænni heimspeki þar sem mannshugurinn er gerður að mælikvarða alls veruleika. Úr þessari hugsun þróaðist meðal annars rökhyggja upplýsingarinnar og sú heimspekilega hefð sem Feuerbach og aðrir fulltrúar nútímans byggðu á, þar sem trúin er talin manngerð og ekkert sé hægt að viðurkenna sem raunverulegt nema það sem skynsemin nær að sanna. Heilagur Tómas Aquinas kemur úr allt annarri hefð. Hann segir að tilveran, esse, komi á undan hugsuninni. Ég hugsa vegna þess að ég er til, og ég er til vegna þess að Guð, „Sá sem er“, hefur gefið mér tilveru. Í þessari hefð er Guð ekki afleiða mannlegrar hugsunar heldur grunnur allrar veru. Þetta leiðir til auðmýktar gagnvart raunveruleikanum, því maðurinn uppgötvar sig sem skapaða veru sem er kölluð í samfélag við þann sem er upphaf og endir alls.
3. Hvers vegna þolir mannshjartað ekki fulla opinberun Guðs?
Maðurinn er skapaður og takmarkaður, en Guð er óskapaður, óendanlegur og fullkominn. Þess vegna er mannshjartað ekki fært um að bera ómiðlaða nánd Guðs. Biblían segir frá þessu í frásögn Móse, sem bað um að sjá Guð „augliti til auglitis“, en fékk aðeins að sjá „bakið á honum“. Guð verður að opinbera sig í samræmi við getu mannsins til að taka við. Guð opinberar sig því í auðmýkt, ekki til að yfirgnæfa manninn heldur til að vekja hann til kærleika. Það niðurlægir ekki manninn að vera skapaður; þvert á móti lyftir það honum upp að vita að hann er skapaður til samfélags við Guð og er samerfingi Jesú Krists. Guð gefur okkur frelsi til að elska og velja. Hann þrengir sér ekki inn í hjarta mannsins með valdi heldur býður sig fram. Full opinberun Guðs myndi hrjá manninn, því enginn getur borið allt ljós hans. Þess vegna opinberar Guð sig skref fyrir skref, og í Kristi hefur hann gengið eins langt og hægt er.
4. Hvað þýðir að Guð hafi „gengið eins langt og hægt er“ í Kristi?
Í Jesú Kristi hefur Guð gengið alla leið til mannsins. Hann varð maður, lifði meðal okkar, var háður okkur, þjáðist og dó. Í þessari ótrúlegu auðmýkt Guðs kemur í ljós að hann leynir sér ekki, heldur hefur opinberað sig í fyllstu mynd sem manneskjan getur tekið á móti. Það niðurlægir ekki manninn að Guð komi í svo mikilli lítillækkun; þvert á móti sýnir það að manninum er ætlað að taka þátt í lífi Guðs. Við erum samerfingjar Krists og kölluð til að vera hluti af leyndardómi hans. Með holdtekjunni, píslargöngunni og upprisunni hefur Guð opinberað sig með svo afgerandi hætti að hann getur ekki gengið lengra án þess að svipta manninn frelsinu. Þess vegna talar Jóhannes Páll II um að Guð hafi í vissum skilningi „gengið of langt“. Nærvera Guðs verður sumum óþolandi þegar hún er svona náin. En í þessari nánd er fólgið frelsi mannsins: Guð er ekki fjarlægur heldur samstarfsmaður okkar í lífinu.
5. Hvað kennir píslargangan og upprisan okkur um nærveru Guðs?
Píslarganga Krists sýnir að Guð er nærverandi í þjáningunni og tekur á sig sársauka mannsins. Í upprisunni opinberast að lífið hefur síðasta orðið, ekki dauðinn. Þetta er kjarni opinberunar Guðs í Kristi: að kærleikur hans er svo mikill að hann gengur inn í myrkur mannlegs lífs og breytir því innan frá. Heilagur Páll segir að ef Kristur er ekki upprisinn sé trúin ónýt og prédikun postulanna marklaus. En einmitt upprisan sýnir að nærvera Guðs er sterkari en öll rökhyggja sem afneitar yfirnáttúrulegum veruleika. Guð opinberar sig ekki aðeins með kenningum heldur með lífi sínu. Með því að horfa á Krist í píslargöngunni og upprisunni lærum við að Guð er alltaf nær en við gerum okkur grein fyrir. Hann er ekki fjarverandi þegar við þjáumst heldur samferðamaður okkar inn í allan sannleika.
6. Er efahyggja óvinur trúarinnar eða hluti af heilbrigðri trúarleit?
Efasemdin er ekki óvinur trúarinnar heldur dyggð þegar hún er borið fram í einlægni og leit að sannleika. Efasemdir geta vakið mann til ábyrgðar og dýpri skilnings. Heilög Theresa frá Lisieux upplifði miklar efasemdir og myrkra reynslu, en sú reynsla varð henni til heilagleika, því efasemdirnar leiddu hana til að velja Guð á ný á hverjum degi. Trú án efasemda er brothætt; trú sem hefur staðið af sér efasemdir verður sterk og þakklát. Við þurfum ekki að óttast efasemdir því þær dýpka trúna, ef við leyfum þeim að leiða okkur inn í bæn og leit að Guði. Efasemdir verða því aðeins hættulegar ef þær tálma manneskjunni leiðina til sannleikans. En þegar efasemdirnar lúta í lægra haldi fyrir viljanum til að trúa á Guð verða þær að verkfæri hans til að efla trú manna og gera hana einlæga. Í þessum skilningi er efahyggja hluti af heilbrigðri trúarleit, ekki ógn við trúna.