 |
| Heilagur Tómas frá Akvínó (1225-1274) |
Til að leita svara við spurningunni: „Hvort Guð sé til.“ An Deus sit
Heilagur Tómas frá Akvínó setti fram þessar fimm leiðir í Summa Theologiae (I, q. 2, a. 3). Þær eru hvorki „vísindalegar sannanir“ né rökleiðslur í nútímaskilningi, heldur rökrænar leiðir sem leiða hugann frá heimi reynslunnar til viðurkenningar á Guði. Hann sýnir með þeim að skynsemi mannsins geti, með íhugun á veruleikanum, komist að því að til sé æðsta orsök, uppspretta og markmið alls sem er til. Þessar leiðir eru ekki fullkomnun trúarinnar, heldur upphaf íhugunar sem opnar hugann fyrir nærveru hins guðlega í sköpuninni.
1. Leið hreyfingarinnar (Via ex motu)
Tómas byrjar á því sem skynsemin sér beint: að allt sem hreyfist, er hreyft af einhverju öðru. Hér merkir „hreyfing“ ekki aðeins efnislega tilfærslu heldur alla breytingu úr möguleika í veruleika — til dæmis þegar fræ verður að plöntu eða hugmynd að verki. Enginn hlutur getur breytt sjálfum sér úr möguleika í veruleika, því það sem er aðeins mögulegt getur ekki virkjað sjálft sig. Allt sem breytist þarf því orsök sem þegar er virk. Ef við rökumst aftur í keðju hreyfinga, getum við ekki gengið endalaust aftur á bak. Því hlýtur að vera fyrsta orsök hreyfingar, sem sjálf er ekki hreyfð af neinum öðrum — hinn óhreyfði hreyfandi (Primum Movens immobile). Þessi uppspretta hreyfingar, sem heldur öllu öðru í verki, er það sem við köllum Guð.
2. Leið orsakarinnar (Via ex ratione causae efficientis)
Önnur leiðin byggir á athugun þess að allt sem verður til, á sér orsök. Engin vera getur verið orsök sjálfrar sín — hún þarf eitthvað annað til að koma sér í tilveru. Ef við hugsum okkur endalausa keðju orsaka, þá væri aldrei nein fyrsta orsök, og þar af leiðandi engin önnur orsök heldur — því keðjan gæti aldrei hafist.
Til að eitthvað verði til, þarf því að vera fyrsta virk orsök, sem sjálf er ekki háð annarri orsök og heldur öllum öðrum orsökum uppi í tilveru. Þessi fyrsta orsök er ekki aðeins „fyrst í tíma“, heldur „fyrst í veru“ — hún er sívirkur grundvöllur allra orsaka í heiminum. Þetta er Guð sem fyrsta orsök (Causa prima), sem heldur öllu öðru við í lífi og tilvist.
3. Leið nauðsynjar og tilvistar (Via ex possibili et necessario)
Þriðja leiðin er frumspekileg. Hún snýst um sjálfa tilvist hluta: hvort þeir eru nauðsynlegir eða tilviljunarkenndir. Flest sem við sjáum í heiminum gæti alveg eins ekki verið til. Við fæðumst og deyjum, stjörnur kvikna og slokkna, efni eyðist og breytist. Slíkar verur eru ekki sjálfum sér nauðsynlegar; þær eru aðeins til af því að eitthvað annað gaf þeim tilveru. Ef allar verur væru svona tilviljunarkenndar, þá hefði á einhverjum tímapunkti ekkert verið til. En ef ekkert hefði verið til, hefði ekkert getað orðið til, því ekkert verður til úr engu (ex nihilo nihil fit). Heimurinn er þó augljóslega til — sem þýðir að eitthvað verður að hafa nauðsynlega tilvist, eitthvað sem getur ekki ekki-verið. Sú vera hefur tilvist sína ekki frá neinu öðru, heldur af sjálfri sér (a se). Hún er ekki háð tíma, efni eða orsökum, heldur sjálf verund sem er – ipsum esse subsistens.. Hún er ekki háð tíma, efni eða orsökum, heldur er sjálf verund sem er — ipsum esse subsistens. Allt annað sem er til, fær tilvist sína frá henni.
Þetta er Guð sem nauðsynleg vera, grundvöllur allrar tilveru, hinn eilífi uppruni sem heldur öllu í lífi.
4. Leið fullkomleikans (Via ex gradibus perfectionis)
Fjórða leiðin byggir á því að við sjáum mismunandi stig í fullkomnun hlutanna: sumt er betra, sannaðra og fagurara en annað. Slíkur samanburður er aðeins mögulegur ef til er algildur mælikvarði á gæði og dýrð — eitthvað sem er sjálft hið besta, sanna og fegursta. Í líkingu við hitastig: við getum talað um hlýju aðeins vegna þess að til er hámark hita — eldurinn sjálfur. Á sama hátt hlýtur að vera vera sem er hámark alls góðs, sannleika og fegurðar, og sem gefur öllum hlutum þátt í sínum fullkomleika. Þessi vera er Guð sem Summum Bonum, hið æðsta góða, mælikvarði alls sannleiks og fegurðar.
5. Leið skipulags og tilgangs (Via ex gubernatione rerum)
Fimmta leiðin byggir á skipulagi heimsins. Við sjáum að náttúran er regluleg og stefnir að ákveðnum markmiðum: fræ verða að plöntum, náttúrulögmálin virka stöðugt, dýr hegða sér samkvæmt eðli sínu. Hluti sem skortir vit eða meðvitund virðast samt eiga tilgang, eins og þeir hafi markmið. En slíkt getur ekki verið nema eitthvað sem hefur vit og vilja leiði og stýri þessum ferlum. Heimurinn sýnir reglusemi og lögmál sem endurspeglast í stærðfræði og náttúruvísindum. En lögmálin sjálf geta ekki útskýrt hvers vegna til er röð yfirhöfuð, eða hvers vegna náttúran „velur“ markmið í stöðugleika sínum. Þessi vitræni grundvöllur, þessi undirliggjandi hugmynd sem veitir náttúrunni samhengi, er Guð sem hinn skipuleggjandi skapari (Intellectus ordinator).
Niðurstaða
Hinar fimm leiðir Tómasar eru ekki tæmandi rök, heldur boð um ferðalag hugans frá heimi reynslunnar til vitundar um Guð. Þær sýna að mannleg skynsemi getur með heiðarlegri rökhugsun séð að heimurinn stendur ekki einn, heldur hefur hann upphaf, grundvöll og markmið í veru sem er æðri en hann sjálfur.
Í bók sinni Yfir þröskuld vonarinnar minnir heilagur Jóhannes Páll II á að spurningin An Deus sit er ekki aðeins fyrir heimspekinga, heldur fyrir hvern þann sem spyr af einlægni:
„Hvers vegna er eitthvað til, fremur en ekkert?“
Þannig verða leiðir Tómasar ekki aðeins fræðilegar röksemdir, heldur lifandi vísbendingar um að fyrir þann sem hugsar heiðarlega og opnar hjarta sitt, bendir allt í heiminum til svarsins: Guð er.
--
Neðanmálsgrein 1: Um muninn á fyrstu og annari leið Tómasar
Margir lesendur taka eftir því að fyrsta og önnur leið Tómasar virðast skyldar, og sumir hafa spurt hvort þar sé um tvöfalt orðalag fyrir sömu hugmynd. En í frumspekilegri og sögulegri merkingu eru leiðirnar tvær ólíkar að efni, uppruna og rökrænni stefnu.
1. Leið hreyfingarinnar (via ex motu) er beint upprunnin úr heimspeki Aristótelesar. Þar skilgreinir Aristóteles „hreyfingu“ (kínēsis) sem umbreytingu úr möguleika (potentia) í veruleika (actus). Tómas tekur þessa skilgreiningu bókstaflega: Allt sem breytist — hvort sem það mildast, eflist, vex eða verður eitthvað nýtt — gerir það vegna þess að eitthvað sem þegar er raunverulegt, verkar á það. Hér er því spurt um eðli breytingar í heiminum, ekki um hvað olli upphafi heimsins. Rök Tómasar leiða að veru sem er hreinn veruleiki (actus purus) sem hefur enga möguleika til breytingar: hinum óhreyfða hreyfanda.
2. Leið orsakarinnar (via ex ratione causae efficientis) hefur ekki uppruna sinn í eðlisfræði Aristótelesar, heldur í frumspeki (metaphysica), þar sem Tómas greinir á milli ólíkra tegunda orsaka. Hér fjallar hann um virka orsök (causa efficiens): hvað gerir það að verkum að hlutur verður yfirhöfuð til? Þetta er ekki rökfræði breytingarinnar, heldur rökfræði tilverunnar sjálfrar. Rökin: Engin vera getur verið orsök sjálfrar sín; ef engin fyrsta orsök er, verður aldrei nein önnur orsök heldur. Til þess að eitthvað sé til, þarf því að vera fyrsta og sjálfstæð orsök verunnar, sem Tómas kennir við Guð.
Sögulega séð er því fyrsta leiðin kennslustund í aristóteskri náttúruheimspeki, en önnur leið er rökfærsla sem á sér rætur í klassískri frumspeki og guðfræðilegri skýringu á tilvist. Þetta eru tvö svið: 1) hreyfing og umbreyting, 2) orsök og tilvist.
Þótt formskipan þeirra sé svipuð (keðja → ómöguleiki óendanlegrar afturvísunar → nauðsynlegs grundvallar), þá fjalla þær um tvenns konar frumspekilegt vandamál og leiða því að tveimur hliðum á sama guðlega veruleika: Guð sem óhreyfður hreyfandi og Guð sem fyrsta orsök (causa prima).
Neðanmálsgrein 2: Um þriðju leið Tómasar „um nauðsyn og tilvist“ (via ex possibili et necessario)
Í þriðju leið sinni fjallar Tómas ekki um upphaf heimsins í tíma, heldur um verufræðilegan grundvöll tilverunnar: hvað það er sem gerir það að verkum að eitthvað er yfirhöfuð til og heldur áfram að vera.
Oft hefur verið haldið fram að röksemdin byggi á fullyrðingu um að „á einhverjum tímapunkti hafi ekkert verið til“, en slíkt er ekki meining hans. Hann er ekki að tala um fortíð í tíma, heldur um eðli tilvistarinnar sjálfrar.
Tómas greinir á milli veru sem getur verið eða ekki verið (ens possibile) og veru sem verður að vera (ens necessarium). Flestar verur í heiminum eru tilviljunarkenndar og ekki sjálfum sér nægar: þær koma og fara, kvikna og slokkna, breytast og hverfa. Slíkar verur geta ekki útskýrt eigin tilvist né tilvist heildarinnar, því eitthvað sem er aðeins mögulegt eða tímabundið getur ekki verið fullnægjandi rót alls sem er.
Ef allt sem er til væri aðeins af þessu tagi — verur sem þurfa tilvist sína frá öðru — þá væri ekkert til að halda heildinni uppi. Tilviljun ein og sér getur aldrei skýrt stöðuga tilvist alls heimsins.
Því hlýtur að vera til vera sem hefur tilvist sína af sjálfri sér (ens a se) og sem ekki dregur hana af neinu öðru. Slík vera er ekki bundin tíma eða efni, heldur er hún sjálf veran sem er — ipsum esse subsistens, grunnur allrar annarrar tilveru.
Sögulega séð er þriðja leiðin sterklega mótuð af nýplatónískri hugmynd um stig verunnar (hierarchia entis). Ólíkt annarri leið Tómasar, sem fjallar um tilvist hluta, fjallar þriðja leiðin um tilvistarskilyrði þeirra – hvað gerir það að verkum að verur séu yfirhöfuð til frá einu augnabliki til annars.
Þetta er því röksemd um endurtekna tilvistarnauðsyn sköpunarinnar, ekki um fortíð hennar eða upphaf í tíma.
Neðanmálsgrein 3: Um tengsl fjórðu leiðar Tómasar og frummyndakenningar Platóns
Fjórða leið Tómasar, „leið fullkomleikans“, minnir í fyrstu á frummyndaheimspeki Platóns og hellislíkinguna þar sem hlutir heimsins birtast okkur sem skuggar hinnar fullkomnu frummyndar. Í báðum tilvikum er gengið út frá því að við upplifum mismunandi stig í gæðum, sannleika og fegurð, og að þessi stig vísi til ákveðins hámarks eða algilds mælikvarða.
En þótt Tómas taki hér upp platónska innsýn um stig gæða, þá er hann ekki að endurtaka frummyndakenningu Platóns. Hann er ekki að tala um sérstakan frummyndaheim þar sem fullkomin form búa, heldur um stig veru (gradus essendi): að hlutir eru fullkomir í mismiklum mæli eftir því hve mikla hlutdeild þeir hafa í veru sem er af sjálfri sér. Þessi hugsun á meira skylt við nýplatóníska hefð og aristótelíska verufræði en hreinan Platón.
Á meðan Platón sér hið fullkomna sem hugmynd eða form, sér Tómas það sem veru – sjálfsveruna (ipsum esse subsistens) sem er uppspretta og mælikvarði alls sannleika og gæða. Þannig verður niðurstaða fjórðu leiðarinnar ekki „frummynd hins góða“ heldur Guð sem Summum Bonum, hið æðsta góða og grundvöllur allrar annarrar veru.
Neðanmálsgrein 4: Talar fimmta leið Tómasar sterkt til nútímans?
Fimmta leið Tómasar, „leið skipulags og tilgangs“, hefur í augum margra orðið sú leið sem talar hvað skýrast inn í heimsmynd samtímans. Á dögum Tómasar var þekking á náttúrulögmálum takmörkuð, en í dag vitum við að alheimurinn er markaður af nákvæmri reglu, stærðfræðilegu samræmi og stöðugum lögmálum sem gera vísindalega þekkingu yfirleitt mögulega. Þessi djúpa og lesanlega skipan – hvort sem hún birtist í eðlisfræði, líffræði eða byggingu DNA – kallar á skýringu sem gengur lengra en einstök fyrirbæri: hún kallar á grundvallarskilning.
Fimmta leið Tómasar finnur ekki í „Guð í glufum“ heldur í „skýringu heildarinnar“: því betur sem náttúran skilst, því augljósara virðist vera að hún fylgi skiljanlegri vitrænni skipun þó margt í henni sé næsta torskilið og kalli á óvæntar skýringar eins og til dæmis vísindi örsmæðanna, skammtafræðinnar gera. Þetta er einmitt spurningin sem margir vísindamenn samtímans hafa glímt við: hvers vegna er alheimurinn yfirleitt læsilegur, reglulegur og móttækilegur og skiljanlegur með stærðfræði?
Að sama skapi talar leiðin til tilvistarlegra spurninga nútímamannsins um tilgang og merkingu. Hún spyr ekki hvernig atburðir gerast, heldur hvers vegna veruleikinn sem heild virðist stefna að ákveðnum markmiðum. Því hafa margir haldið því fram að fimmta leiðin sé sú djúpstæðasta af leiðum Tómasar og sú sem höfðar mest til nútímans: hún sameinar rökræna skýringaleit, fagurfræðilega skynjun á heiminum og trú á að allt eigi sér rót í vitrænni grundvallarveru – Guði.