Nýkjörinn Leó XIV páfi veifar til mannfjöldans á Péturstorgi (Vatican News)
Við kjör nýs páfa, Leós XIV, vakti það athygli að hann valdi sér nafn sem á sér langa og merka sögu í kirkjunni. Nafnið Leó hefur áður verið borið af þrettán páfum, sá síðasti þeirra Leó XIII – gaf árið 1891 út bréfið Rerum Novarum, sem markar upphaf þjóðfélagskenningar kaþólsku kirkjunnar. Nafnavalið bendir til að hinn nýkjörni Leó XIV muni halda áfram því verki forvera síns og nafna sem vakti máls á samfélagslegu réttlæti og reisn mannsins í skugga iðnvæðingar og stéttaskiptingar.
Það er ekki aðeins Leó XIV sem sækir í þessa arfleifð. Heilagur Jóhannes Páll II, sem lifði á tímum mikilla samfélagsbreytinga í Evrópu, vitnaði oft í Rerum Novarum. Á aldarafmæli bréfsins gaf hann út sitt eigið þjóðfélagsbréf, Centesimus Annus, þar sem hann vísaði til Rerum Novarum sem „hornsteins“ þjóðfélagskenningar kirkjunnar og staðfesti áhrif þess til framtíðar. (1)
Sögulegt samhengi og tilefni
Þann 15. maí 1891 gaf Leó XIII páfi út bréf sem átti eftir að marka tímamót í sögu kirkjunnar og samfélagslegrar hugsunar hennar. Bréfið nefnist Rerum Novarum – „Af nýjum hlutum“ – og fjallar um réttindi og skyldur vinnandi fólks, atvinnurekenda og ríkisvalds í samfélagi þar sem iðnvæðing, fátækt og hugmyndafræðilegar öfgar gerðu sífellt meira vart við sig.
Iðnbyltingin hafði leitt til mikilla samfélagsbreytinga: borgir stækkuðu, verksmiðjurnar fylltust af verkamönnum sem bjuggu við ömurleg kjör, og andleg og félagsleg áhrif þessa voru djúpstæð. Á sama tíma réðu kapítalískir hagsmunir ferðinni í atvinnulífinu, án tillits til velferðar einstaklingsins. Á móti þessu reis marxískur kommúnismi, sem hafnaði einkaeign og trú, og boðaði byltingu gegn „arðrænandi stéttum“.
Leó XIII sá brýna nauðsyn til að bregðast við: að hafna bæði óréttlæti auðvaldsins og öfgum sósíalismans og leggja fram kristilegt sjónarhorn á réttlæti, reisn og samfélagslega ábyrgð.
Megininntak Rerum Novarum
Í Rerum Novarum setur páfinn fram grundvallarhugmyndir sem urðu hornsteinar þjóðfélagskenningar kirkjunnar fram til dagsins í dag. Hann áréttar að maðurinn sé skapaður í Guðs mynd og að vinnan sé ekki aðeins lífsviðurværi heldur þátttaka í köllun mannsins og samverkan við sköpunarverk Guðs. (2) Verkamenn eiga rétt á sanngjörnu kaupi sem dugar til að framfleyta þeim og fjölskyldum þeirra með reisn, og það er alvarleg synd að svíkja launamann um það kaup sem honum ber. (3)
Einkaeignarrétturinn er viðurkenndur í bréfinu, en hann er ekki skilyrðislaus; eignir eiga að þjóna heildarhagsmunum samfélagsins, ekki aðeins einkahagsmunum. (4) Þannig ber þeim sem eiga eitthvað að axla ábyrgð gagnvart þeim sem minna mega sín.
Ríkinu er ætlað mikilvægt hlutverk: að vaka yfir réttlæti og verja þá sem veikast standa, en án þess að ganga svo langt að það gleypi til sín frumkvæði og ábyrgð einstaklinga og smærri samfélagseininga. (5) Kirkjan hafnar hugmyndum um stéttabaráttu og leggur í staðinn áherslu á samvinnu, gagnkvæma virðingu og réttindi beggja aðila – vinnuveitenda og verkamanna. Þar að auki staðfestir bréfið rétt verkafólks til að stofna stéttarfélög til að verja hagsmuni sína, þar á meðal trúarleg verkalýðsfélög.
Rerum Novarum boðar þannig hvorki kapítalisma né sósíalisma, heldur kristilegt samfélagslíf byggt á reisn einstaklingsins og samfélagsábyrgð.
Arfleifð og áhrif í samtímanum
Áhrif Rerum Novarum hafa verið djúp og víðtæk. Bréfið markaði upphaf þess að páfar, biskupar og trúarsamfélög tóku virkan þátt í umræðu um efnahagsmál, vinnumarkað, félagslega ábyrgð og mannréttindi.
Enginn páfi lagði eins mikla áherslu á þessa arfleifð og heilagur Jóhannes Páll II. Í Laborem Exercens (1981) ritaði hann ítarlega um gildi mannlegrar vinnu (6) og í Centesimus Annus (1991), sem kom út í tilefni aldarafmælis Rerum Novarum, staðfesti hann að þjóðfélagskenning kirkjunnar ætti erindi við nýja tíma.
Arfur sem talar áfram
Með Leó XIV við stjórnvöl kaþólsku kirkjunnar gæti nýr tími verið í aðsigi í umræðu um trú og samfélagslega ábyrgð. Þá er Rerum Novarum ekki aðeins sögulegur áfangi – heldur lifandi innblástur. Í veröld þar sem tækni, fjármagn og völd breytast hraðar en siðferðileg meðvitund, minnir þessi arfur okkur á eitt: Að reisn mannsins, ábyrgð samfélagsins og hlutverk trúarinnar eru órjúfanleg í leitinni að réttlæti sem nær bæði hjarta og hagkerfi.
1 Centesimus Annus, nr. 5: „Rerum Novarum gaf kirkjunni eins konar 'borgararétt' á sviði samfélagshugsunar, og sá réttur hefur haldist allar götur síðan.“
2 Laborem Exercens, nr. 3: „Vinna er grundvallarvídd tilveru mannsins á jörðinni.“
3 Rerum Novarum, nr. 34: „Að svíkja nokkurn um það kaup sem honum ber er alvarleg synd sem hrópar til hefndar af himni.“
4 Rerum Novarum, nr. 20: „Það verður varla véfengt að þegar maður vinnur fyrir launum, sé meginástæðan og markmiðið að eignast eign og síðan halda henni sem sinni eigin.“
5 Rerum Novarum, nr. 45: „Ríkinu ber skylda til að vaka yfir samfélaginu og hlutum þess – en það má ekki gleypa það í sig.“
6 Laborem Exercens, nr. 3: „Work is a fundamental dimension of man’s existence on earth.“