 |
| Heilög Birgitta, verndardýrlingur Evrópu. Mynd: ChatGPT |
Heilög Birgitta af Svíþjóð (1303–1373) reglustofnandi og verndardýrlingur Evrópu er einstök persóna í sögu kirkjunnar og í norrænni trúarmenningu. Hún sameinaði í einni manneskju hlutverk ekkju, móður, reglustofnanda, spámannlegrar raddar og trúarlegs leiðtoga á alþjóðavettvangi. Hún var djúphyggjukona, sem lifði í nánu sambandi við Krist og mótaði líf sitt af opinberunum, bænalífi og samúð með þeim sem áttu um sárt að binda. Með lífi sínu og ritum varð hún brú milli norðurs og suðurs – tákn um að heilagleiki á Norðurlöndum væri ekki minna virðingarverður en sá sem spratt úr klaustrum Ítalíu og Frakklands.
Ævi og trúarlegur bakgrunnur
Birgitta fæddist árið 1303 í Finsta í Upplandi í Svíþjóð, í fjölskyldu sem var í fremstu röð aðals og kirkjuveldis. Faðir hennar, Birger Persson, var lögfræðingur og lögmaður í Upplandi, auk þess sem hann gegndi trúnaðarstörfum fyrir konung og kirkju, en móðir hennar var systir erkibiskupsins í Uppsölum. Svíþjóð hafði þá nýlega tekið kristni að fullu – síðar en Ísland og Danmörk – en meðal æðstu stétta hafði kristni og kirkjumenning skotið djúpum rótum. Kirkjan var orðin miðlæg stofnun, prestastéttin menntuð við evrópska háskóla og trú lífgandi afl meðal höfðingja og við hirðina.
Þetta umhverfi mótaði hina ungu Birgittu, sem upplifði trúarlega reynslu aðeins tíu ára gömul þegar hún sá sýn af Kristi krossfestum. Sú sýn hafði djúp áhrif á hana. Hún var gift ung Ulf Gudmarssyni sem var háttsettur aðalsmaður og ríkisráðgjafi í hirð konungs, auk þess sem hann gegndi embætti lögmanns í Néríki. Hann kom úr valdamikilli ætt og átti góð sambönd innan kirkju og ríkis. Hjónaband þeirra þótti óvenjulegt fyrir sinn tíma, því þau deildu ekki aðeins fjölskyldulífi heldur einnig djúpri trú og sameiginlegri guðrækni. Samkvæmt traustum heimildum voru Birgitta og Ulf búin að eignast átta börn áður en þau tóku ákvörðun um að lifa áfram sem hjón í hjónabandi helguðu bæn og trú, þar sem þau höfnuðu kynlífi til að helga líf sitt Guði (continent marriage).
Þessi ákvörðun virðist hafa komið eftir djúpa trúarlega reynslu og í tengslum við pílagrímsferð þeirra til Santiago de Compostela, líklega um eða rétt fyrir árið 1341. Slíkt fyrirkomulag var þekkt meðal trúaðra hjóna á miðöldum – og litið á sem merki um andlegan þroska og köllun til sameiginlegrar helgunar.
Það má því með sanni segja að hjónaband þeirra hafi þróast frá hefðbundnu fjölskyldulífi til andlegs samfélags, þar sem þau urðu félagar í bæn, pílagrímsferðum og guðrækni. Það lagði grunninn að þeirri trúarlegu dýpt sem einkenndi seinni hluta lífs Birgittu. Ulf lést árið 1344 í cistercíensku klaustri í Alvastra, þar sem hann hafði dvalið síðustu vikur ævi sinnar. Birgitta var þá um fimmtugt og börn þeirra komin á unglings- eða fullorðinsár.
Eftir andlát Ulf gekk heilög Birgitta í þriðju reglu heilags Frans frá Assisí. Hún helgaði sig þá bæn og fátækt, í anda skírlífis og sjálfsafneitunar, og dvaldi við klaustrið í Alvastra. Það andlega umhverfi, þar sem kyrrð og einfaldleiki voru í hávegum höfð, ásamt fransiskönskum áhrifum, leiddi hana dýpra inn í köllun sína. Hún var ekki formlega meðlimur í cistercíensku reglunni, en mótaði síðan eigin reglu með því besta úr báðum áttum. Þar hóf hún að skrá opinberanir sínar og móta þá andlegu stefnu sem hún fylgdi eftir með reglustofnun.
Opinberanir hennar lýstu píslarsögu Krists, kærleika Guðs til mannkyns og jafnframt siðferðilegu hruni kirkjunnar og hirðarinnar. Hún hafði þá þegar hafið ritstörf með aðstoð skrifara – meðal annars prestsins Péturs frá Skænlandi – og hóf að skrásetja það sem síðar varð að hinum víðfrægu Himnesku opinberunum (Revelationes celestes), í átta bókum.
Árið 1350 flutti hún til Rómar, í von um að fá páfa til að samþykkja hugmyndir sínar um hina nýju reglu: Reglu hins Alhelga Frelsara (Ordo Sanctissimi Salvatoris), oft nefnd Birgitturegla. Hún dvaldi í Róm næstu 23 árin þar sem hún starfaði sem andlegur ráðgjafi, opinber gagnrýnandi siðspillingar og hjálparhella fátækra. Hún skrifaði hundruð bréfa til páfa, konunga og höfðingja og kallaði þá til ábyrgðar frammi fyrir Guði. Opinberanir hennar báru með sér andlega dýpt, en einnig afdráttarlausa siðferðiskennd og félagslega samkennd – með hinum veikburða, fátæku og réttlausu.
Birgitta andaðist í Róm árið 1373, og lík hennar var flutt heim til Svíþjóðar að beiðni dóttur hennar, heilagrar Katrínar. Hún var tekin í tölu heilagra af páfa árið 1391. Hún er verndardýrlingur Svíþjóðar, ekkna og pílagríma – og bænir hennar hafa lifað með kirkjunni í meira en 600 ár.
Arfleifð heilagrar Birgittu – rödd spámannsins í kirkju Norðurlanda
Hið mikla safn opinberana hennar – Revelationes – varð fljótt víðlesið bæði í klaustrum og við hirðir og það barst um Evrópu. Það inniheldur bæði hugleiðingar um líf Jesú og Maríu, sýnir um endalok heimsins, og bréf til leiðtoga um ábyrgð þeirra fyrir Guði. Hún samdi einnig bænasafn sem varð afar vinsælt, einkum svonefndar fimmtán bænir heilagrar Birgittu, sem íhuga þjáningar Krists. Rit hennar þóttu í senn andlega djúp, siðferðilega kröfuhörð og guðfræðilega vandvirk – og þau höfðu djúp áhrif á siðbótarhreyfingar og trúarlíf fram eftir öldum.
En síðan komu siðaskiptin og með þeim hljóðnaði rödd hennar á Norðurlöndum. Reglan sem hún stofnaði var leyst upp, rit hennar bönnuð. Á síðmiðöldum og enn frekar eftir siðaskiptin var sífellt algengara að setja vitranir kvenna í samhengi við draumóra, hjátrú eða jafnvel vélráð djöfulsins, og þar með urðu skrif eins og opinberanir heilagrar Birgittu tortryggð af nýjum straumum í guðfræði og kirkjuskipan.
Í Svíþjóð var klaustri hennar í Vadstena lokað formlega árið 1595, og sama gilti víðast annars staðar. Á Íslandi glataðist arfleifðin vegna guðfræði sem hafnaði hugmyndum um dulúð eða innri opinberanir. Með því var ekki aðeins rödd Birgittu þögguð niður heldur einnig arfur norrænnar guðræknimenningar sem byggði á dulrænni hefð, pílagrímsferðum og íhugun.
Það var ekki fyrr en á 20. öld að rödd hennar var aftur kölluð fram í dagsljósið. Píus páfi XII lýsti henni sem mikilvægri fyrirmynd, og Jóhannes Páll II gerði hana árið 1999 að einum af verndardýrlingum Evrópu – ásamt heilögum Benedikt frá Núrsíu, heilagri Katrínu frá Sienu og heilagri Benediktu af Krossinum, betur þekktri sem Edit Stein. Með þeirri viðurkenningu var ekki aðeins verið að heiðra fortíðina, heldur einnig að kalla til samtímans: Rödd samviskunnar lifir enn, og hún talar áfram í anda heilagrar Birgittu.
Regla hennar lifir líka áfram í samtímanum. Hún er til í tvenns konar mynd: Annars vegar í upprunalegri klausturhefð með fáum konum sem lifa bænalífi í kyrrð, og hins vegar í endurnýjaðri reglu sem heilög Elisabeta Hesselblad stofnaði á 20. öld. Sú grein leggur áherslu á íhugun, samveru, gestrisni og samtal milli trúarbragða. Hesselblad var tekin í tölu heilagra árið 2016 og endurreisti klaustur í sama húsi og Birgitta bjó í í Róm – við Piazza Farnese, þar sem reglusystur dvelja enn. Í dag eru Birgittusystur starfandi í meira en 20 löndum – í öllum heimsálfum – og reka bæði klaustur og opin trúarheimili. Þær starfa í Svíþjóð, á Ítalíu, í Þýskalandi, Spáni, Mexíkó, Bólivíu, Tansaníu og víðar. Í sumum tilvikum bjóða þær fólki að dvelja tímabundið í kyrrð og bænalífi með þeim. Þær bera áfram arfleifð móður sinnar í þjónustu, kyrrð og vitund.
Rit hl. Birgittu má finna víða á nútímamálum. Á ensku hefur Oxford University Press gefið út opinberanir hennar í fjórum bindum, og einnig má finna samantektir í bókaflokknum Classics of Western Spirituality. Sumar bænir hennar, einkum hinar fimmtán bænir um þjáningu Krists, eru útbreiddar í guðræknibókum. Á netinu má finna latnesku textana, meðal annars á sænskum háskólasíðum og í stafrænni útgáfu Páfagarðs. Engin heildarþýðing virðist enn til á íslensku, en það væri dýrmætt menningarverkefni að hefja slíka þýðingu og kynna Íslendingum rödd hennar á ný.
Það er því tímabært að endurheimta heilaga Birgittu – ekki sem goðsögn eða vegna sögulegrar forvitni, heldur sem lifandi vitni trúarinnar, sem sameinar hið íhugula með hinu félagslega, hið dýpsta með hinu beinskeytta. Hún var kona sem hlustaði – og talaði. Hún lifði í bæn og þjónustu – og hafði hugrekki til að segja sannleikann. Í henni er rödd sem Norðurlönd eiga – og þurfa – að heyra á ný.
Dóttir hennar: Heilög Katrín af Svíþjóð
Eitt barna hennar var heilög Katrín af Svíþjóð (um 1331–1381), sem fylgdi móður sinni til Rómar og hjálpaði við skráningu opinberana. Eftir andlát móður sinnar flutti hún lík hennar til Vadstena og varð fyrsta forstöðukona klaustursins þar. Hún vann ötullega að því að Birgitta yrði tekin í tölu heilagra og varð sjálf dýrlingur fyrir andlega dýpt sína og þjónustu. Þær mæðgur eru nú báðar heiðraðar sem verndardýrlingar Svíþjóðar.
Vadstena í dag
Upprunalega klausturkirkjan í Vadstena, sem var vígð árið 1430 og var notuð af reglunni þar til hún var leyst upp árið 1595 við siðaskiptin, stendur enn í dag og er ein mikilvægasta miðaldakirkja Svíþjóðar. Hún er nú í eigu sænsku lútersku kirkjunnar og gegnir hlutverki safnaðar- og pílagrímakirkju. Þar má finna grafhýsi með helgum minjum tengdum Birgittu og fjölmargar sögulegar minjar – ásamt safni um líf og kenningar hennar.
Skammt frá hinu forna klaustri reis nýtt, lítið klaustur á 20. öld fyrir tilstuðlan heilagrar Elisabetu Hesselblad. Í því klaustri, sem enn stendur og er virkt, býr lítill hópur systra – venjulega fimm til tíu – sem lifa kyrrlátu klausturlífi samkvæmt anda Birgittu, í daglegri bæn, kyrrð og gestrisni. Þær taka á móti pílagrímum og gestum sem leita kyrrðar og trúarlegs dvalarstaðar. Klaustrið er opið, einfalt og kærleiksríkt – og endurspeglar andann sem Birgitta lifði og miðlaði.
Vadstena er því bæði minnisvarði um andlegt stórveldi miðalda og lifandi staður trúarlegs leitarferlis í nútímanum. Þangað sækja pílagrímar frá öllum Norðurlöndum og víðar, og þar er haldin hátíð ár hvert á dánardegi heilagrar Birgittu, þann 23. júlí. Meðfram vatninu liggja pílagrímsleiðir, svo sem hin fornfræga Birgittaleden, sem tengir saman Alvastra og Vadstena – frá klaustrinu þar sem Ulf lést til klaustursins sem Birgitta reisti.
Í Vadstena hittast fortíð og nútíð, trú og menning, í anda heilagrar konu sem lifði ekki aðeins sem sjáandi heldur sem móðir og andlegur leiðtogi kristinnar Evrópu.
Tilvitnun
„Vertu minn leiðtogi, Drottinn, því án þín er ég ekkert, og með þér get ég allt.“
– úr opinberunum heilagrar Birgittu.
Lærdómur
Líf heilagrar Birgittu sýnir hvernig trú getur skotið rótum í hjarta einstaklings – líka í nýkristnu landi. Hún ber vitni um að heilagleikinn er ekki bundinn klaustrum eða karlmennsku, heldur getur hann blómstrað í hjónabandi, fjölskyldulífi og samfélagslegri ábyrgð. Hún varð rödd samviskunnar í Evrópu – ekki sem páfi eða biskup, heldur sem kona sem hlustaði á Guð og brást við af dýpt hjartans.
Bæn
Heilaga Birgitta, móðir og trúarvitni,
þú sem stóðst traust í öllum aðstæðum lífsins,
kenndu okkur að hlusta á rödd Guðs í hjarta okkar,
að lifa með trú, von og kærleika í heimi sem oft gleymir hinu eilífa.
Bið fyrir Norðurlöndum, að þau megi finna rætur sínar á ný,
og fyrir Evrópu, að hún gleymi ekki uppruna sínum í Kristi.
Fyrir bænir þínar blessi Guð þjóðirnar sem þú elskaðir.
Amen.